Charakterystyka terenu badań i badanej grupy

Fragment pracy doktorskiej „Współdziałanie rodziny i ośrodka rehabilitacyjno – edukacyjno – wychowawczego w procesie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka” autorstwa dr Kingi Turek

Ośrodek Rehabilitacyjno – Edukacyjno – Wychowawczy Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym Koła w Myślenicach jest placówką, w której został przeprowadzony projekt badań. Ośrodek ten powstał z inicjatywy rodziców dzieci niepełnosprawnych, z poszczególnych gmin powiatu myślenickiego w 2003 r. Osoby te założyły Koło Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym w Myślenicach i złożyły odpowiednie dokumenty do Zarządu Głównego PSOUU w Warszawie. Celem rodziców było zapewnienie swoim dzieciom możliwości nauki i rehabilitacji, które umożliwiałyby im osiągnięcie pewnej samodzielności w życiu.

Stowarzyszenie PSOUU działa ponad 50 lat na rzecz osób niepełnosprawnych, jak również z nimi. Ma ponad 13 tys. członków w 130 Kołach terenowych w całej Polsce. Prowadzi ponad 320 różnych placówek. Jest otwarte dla wszystkich: rodziców dzieci niepełnosprawnych, dla rodzin dorosłych osób niepełnosprawnych oraz przyjaciół. Bierze udział w lokalnym życiu kulturalnym, gospodarczym i społecznym. Organizuje imprezy integracyjne[1].

15.09.2016 r. Uchwałą  nr 7 Nadzwyczajnego Zgromadzenia Elektorów PSOUU została dokonana zmiana nazwy organu prowadzącego OREW na Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną (PSONI)[2].

27.09.2003 r. Zarząd Główny w Warszawie dokonał rejestracji Koła Terenowego w Myślenicach. Prezydium Zarządu Głównego Uchwałą nr 33 powołało Ośrodek Rehabilitacyjno – Edukacyjno – Wychowawczy Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym Koła w Myślenicach. Jest niepubliczną, specjalistyczną, wielofunkcyjną placówką. Przewodniczącym Stowarzyszenia została pani Krystyna Szenfeld, która tę funkcję sprawowała do 2010 r. Następnie stanowisko to objął pan Paweł Karniowski, który piastuje ten urząd do dziś.

Działalność rodziców Koła PSOUU w Myślenicach skupiła się na rehabilitacji i edukacji dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. Z pomocą przyszłej pani dyrektor mgr Teresy Chłosty, założyli  OREW a następnie oddziały Wczesnego Wspomagania Rozwoju (WWR) oraz Oddział Wsparcia dla dorosłych (OW).

14.11.2003 r. została dokonana rejestracja Ośrodka Rehabilitacyjno – Edukacyjno – Wychowawczego w Starostwie Powiatowym i wpisana do ewidencji szkół niepublicznych.  01.01.2004 r. OREW rozpoczął działalność. 18 rodziców podpisało porozumienia o przekazaniu dziecka do Ośrodka, w którym kontynuowana jest edukacja zgodnie z jego możliwościami psychofizycznymi, wielopłaszczyznową terapią i rehabilitacją. Dyrektorem OREW została mgr Teresa Chłosta, która pełniła tę funkcję do sierpnia 2017 r. W 2004 r. siedziba ośrodka znajdowała się w wynajętym budynku na os. 1000 – lecia 18A, a od 07.12.2003 r. w nowym budynku na ul. Zdrojowej 119 w Myślenicach. 17.02.2007 r. Zarząd Główny wyraził zgodę na wystąpienie przez Zarząd Koła PSOUU w Myślenicach do Sądu Rejestrowego z wnioskiem o wpisanie Koła do rejestru Stowarzyszeń. 17.05.2007 r. Koło PSOUU otrzymało osobowość prawną KRS 0000280606. Dnia 29.11.2007 r. otrzymało status organizacji pożytku publicznego.

Akty prawne regulujące OREW to:

  • Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz. U. z 2004 r., Nr 256 poz. 2572 z późn. zm.) i wydane na jej podstawie akty wykonawcze[3];
  • Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111 poz. 535 z późn. zm.) i wydane na jej podstawie akty wykonawcze[4];
  • Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (tekst jedn. Dz. U. z 2008 r. Nr 164 poz. 1027 z późn. zm.)[5];
  • Statut Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną oraz innych aktów wewnętrznych.

We wszystkich zakresach objętych statutem Ośrodek Rehabilitacyjno – Edukacyjno – Wychowawczy w Myślenicach realizuje idee oraz założenia metodyczne Polskiego Stowarzyszenia na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną, a także uchwały jego organów. Ramowy Statut OREW przyjęto Uchwałą Zarządu Głównego nr 107 z dnia 30.12.2009 r.

W statucie OREW zawarte są istotne informacje dotyczące funkcjonowania i pracy Ośrodka.

Organami prowadzącymi OREW jest dyrektor oraz Rada Programowa, którą powołuje i kieruje dyrektor. Należą do niej wszyscy specjaliści pracujący w OREW, którzy wykonują zadania wobec wychowanków i ich rodziców.

Głównym celem OREW jest uzyskanie przez wychowanków autonomii rozumianej jako niezależność, samodzielność i zaradność życiowa na miarę indywidualnych potrzeb i możliwości rozwojowych.

Dzieci uczęszczające do Ośrodka realizują obowiązek przedszkolny i szkolny zgodnie z wymogami Ustawy o Systemie Oświaty oraz rozporządzeniem MEN. W związku z różnorodnymi potrzebami edukacyjnymi podopiecznych, w związku ze stopniem niepełnosprawności umysłowej, rodzajem zaburzenia, wiekiem rozwojowym, możliwościami psychofizycznymi, realizowane są różne poziomy nauczania.

Cele OREW w stosunku do wychowanków realizuje poprzez prowadzenie:

  • wczesnej interwencji;
  • wczesnego wspomagania rozwoju dziecka jako zespoły WWR;
  • wychowania przedszkolnego jako zespoły wychowania przedszkolnego;
  • rocznego przygotowania przedszkolnego;
  • kształcenia specjalnego, w tym przysposobienia do pracy jako oddziały edukacyjno – terapeutyczne;
  • zajęć rewalidacyjno – wychowawczych jako zespoły rewalidacyjno – wychowawcze lub też  indywidualne zajęcia rewalidacyjno – wychowawcze.

Cele OREW w odniesieniu do rodziny są prowadzone w różnorodnych formach, takich jak: warsztaty, wykłady i seminaria; poradnictwo specjalistyczne; zajęcia rekreacyjne, terapeutyczno – rehabilitacyjne, w tym wyjazdowe; interwencyjną opiekę całodobową; spotkania, wystawy, prezentacje popularyzujące potencjalne możliwości i prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną do godnego życia[6].

Kształcenie w OREW jest trójetapowe i odpowiada ono w podobnym stopniu, jak w szkole podstawowej. Zatem:

  • I etap to klasy 1-3;
  • II etap to klasy 4-6;
  • III etap to klasy 7-9, czyli gimnazjum (przyp. autora: od września 2017r kształcenie dwuetapowe – wydłużony etap II do 8 klasy, w związku z likwidacją gimnazjów w systemie szkolnictwa polskiego)
  • następnie wychowankowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym mogą podjąć dalszą naukę w Oddziale Przysposobienia do Pracy.

Wszystkie dzieci mogą uczestniczyć w zajęciach od 3 r.ż., a potem jako dorośli kontynuować naukę maksymalnie do 25 r.ż., poprzez możliwość wydłużania nauki o rok na każdym z etapów kształcenia[7].

Warunkiem przyjęcia dzieci do OREW – u jest orzeczenie Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej o potrzebie kształcenia specjalnego dla dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym ze sprzężonymi niepełnosprawnościami i chorobami; orzeczenie Poradni Psychologiczno – Pedagogiczne o potrzebie zajęć rewalidacyjno – wychowawczych; orzeczenie Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej o potrzebie kształcenia specjalnego wydanego dziecku w wieku przedszkolnym lub w wieku 6 lat. Dzieci przyjmowane są na podstawie pisemnej woli rodziców. W przypadku dzieci objętych obowiązkiem szkolnym i obowiązkiem nauki, konieczna jest zgoda dyrektora szkoły macierzystej, w rejonie której dziecko mieszka (o zgodę występują rodzice).

07.03.2006 r. na wniosek dyrektora OREW, utworzone zostały oddziały Wczesnego Wspomagania Rozwoju w Ośrodku w Myślenicach. 14.12.2007 r. został otworzony także oddział Ośrodka wraz z oddziałem Wczesnego Wspomagania Rozwoju w Skomielnej Czarnej. Oba Ośrodki miały możliwość realizacji wskazań zawartych w opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka.

Wczesne Wspomaganie Rozwoju na początku swej działalności działało na podstawie programu rządowego „Wczesna, wielospecjalistyczna, kompleksowa, skoordynowana i ciągła pomoc dziecku zagrożonemu niepełnosprawnością lub niepełnosprawnemu oraz jego rodzinie”, który został zarekomendowany przez MEN 21.11.2006 r.[8]. Aktem prawnym regulującym WWR jest wspomniane rozporządzenie MEN z dnia 11.10.2013 r. w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci, DZ. U. 2013, poz. 1257[9].

Dokumentem kwalifikującym dziecko do zajęć WWR, który jest niezbędny, jest opinia PPP o potrzebie WWR dziecka. Dodatkowym dokumentem wydawanym przez komisję lekarską, jest orzeczenie o niepełnosprawności dziecka. Istotne jest także skierowanie od lekarza specjalisty, np.: neurologa, lekarza rehabilitacji[10].

Dziecko może uczestniczyć w bezpłatnych zajęciach wczesnego wspomagania rozwoju od urodzenia (teoretycznie, gdyż w praktyce czas się wydłuża, w związku z zebraniem odpowiednich dokumentów), aż do momentu podjęcia nauki w szkole. W stosunku do dziecka posiadającego opinię o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju opracowywany i realizowany jest wielodyscyplinarny, indywidualny program zgodny z zaleceniami PPP.  Jest to tzw. IPWW, czyli Indywidualny Program Wczesnego Wspomagania dla każdego dziecka. Zespół terapeutyczny opracowuje go we współpracy z rodzicami.  W oddziałach wczesnego wspomagania rozwoju każde z dzieci objęte jest takim programem, wedle którego uczestniczy w odpowiednich dla niego zajęciach specjalistycznych z zakresu: rehabilitacji, psychologii, logopedii, kynoterapii, hipoterapii, terapii zajęciowej. Rodzice wraz z dziećmi mogą także korzystać z bezpłatnych, lekarskich konsultacji rehabilitacyjnych. Nad bezpieczeństwem dzieci czuwa wykwalifikowana, w zakresie pierwszej pomocy, pielęgniarka oraz zespół terapeutyczny. Programy te podlegają półrocznym ewaluacjom oraz modyfikacjom. Wymagają pisemnej akceptacji rodziców i zatwierdzenia przez dyrektora. Powinny być także współrealizowane przez rodziców w domu[11].

Dyrektor ośrodka powołuje i zatwierdza zespół wczesnego wspomagania rozwoju, do którego należą specjaliści posiadający odpowiednie wykształcenie. Do ich powinności należy opracowanie, na podstawie opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, kierunków i harmonogramu działań w stosunku do dziecka i jego rodziny w zakresie wczesnego wspomagania. Zapewnienie dziecku rehabilitacji, terapii lub innych form pomocy, stosownie do jego potrzeb. Opracowanie i realizowanie z dzieckiem i jego rodziną indywidualnego programu wczesnego wspomagania, z uwzględnieniem działań wspomagających rodzinę dziecka w zakresie realizacji programu, koordynowania działań specjalistów prowadzących zajęcia z dzieckiem oraz oceniania postępów dziecka. Analizowanie skuteczności pomocy udzielanej dziecku i jego rodzinie, wprowadzanie zmian w indywidualnym programie wczesnego wspomagania, stosownie do potrzeb dziecka i jego rodziny. Planowanie kolejnych działań w zakresie wczesnego wspomagania[12].

Edukacja jest pojęciem związanym z rozwojem i zdobywaniem wiedzy przez człowieka. Specjaliści pracujący w oddziałach wczesnego wspomagania rozwoju poprzez indywidualne zajęcia z dzieckiem, starają się kształcić i wypracowywać u niego określone, pożądane umiejętności. Dziecko, zgodnie z opinią WWR i wytycznymi PPP może korzystać z zajęć rehabilitacyjnych, psychologicznych, logopedycznych, pedagogicznych, dogoterapii, hipoterapii, zajęć sensoryczno – motorycznych, biofeedbacku, sali doświadczeń świata. Specjaliści różnymi metodami i sposobami przekazują wiedzę, kształtują określone cechy i umiejętności swoich podopiecznych. Starają się wykorzystać potencjał rozwojowy dziecka, aby możliwie jak najlepiej przygotować je do podjęcia nauki w szkole, bądź innych placówkach zajmujących się edukacją. Każdy ze specjalistów zajmuje się daną sferą rozwojową dziecka, w zależności od swojej specjalności. Zapewnienie dzieciom wszechstronnego i harmonijnego rozwoju, jest głównym celem pracy całego zespołu Wczesnego Wspomagania Rozwoju Dziecka[13].

Diagnoza interdyscyplinarna umożliwia całościowe poznanie dziecka, jego możliwości i ograniczenia. Pozwala ona w późniejszym czasie określić zakres edukacyjny dla dziecka, w tym jego program terapeutyczny. Powołany w placówce zespół ds. wczesnego wspomagania rozwoju dziecka na podstawie opinii poradni psychologiczno – pedagogicznej przeprowadza diagnozę dziecka, która pozwala ocenić wszystkie obszary aktywności dziecka i jego możliwości poznawcze. Prawidłowo przeprowadzona diagnoza wieloprofilowa (diagnoza medyczna, psychologiczna, logopedyczna, pedagogiczna i inna) powinna dostarczać informacji o przyczynach zagrożenia niepełnosprawnością dziecka, bądź jego niepełnosprawności. Informacje te odnoszą się także do rodziny dziecka, ich stosunku do problemów rozwojowych dziecka, podejmowanych przez rodzinę próbach poradzenia sobie z zaburzeniami oraz trudnościami wychowawczymi. W ocenie stanu dziecka należy rzetelnie zdiagnozować rozwój ruchowy dziecka, rozwój zmysłów, rozwój mowy, umysłowy, rozwój emocjonalny oraz społeczny. Diagnozę powinno kończyć ustalenie wniosków do pracy i wskazówek oraz instruktażu dla rodziców[14].

Kolejnym etapem po opracowaniu diagnozy dziecka jest opracowanie przez grupę specjalistów pod kątem swojej dziedziny wiedzy, indywidualnego programu wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Indywidualny program jest opracowywany na okres 6 miesięcy. Po tym czasie dokonywana jest pierwsza ewaluacja programu. Od jej wyników zależy dalszy przebieg terapii dziecka. Indywidualny program wczesnego wspomagania rozwoju dziecka powinien zawierać: dane dziecka; wieloprofilową diagnozę dziecka; wnioski do pracy dla specjalistów oraz instruktaże dla rodziców; opis procesu wspomagania rozwoju aktywności lub czynności, w odniesieniu do wszystkich sfer funkcjonowania dziecka z uwzględnieniem procedury czynności i metod wspomagających funkcje biorące udział w danej aktywności czy czynności; określenie zasad współpracy pomiędzy specjalistami i rodzicami; określenie psychopedagogicznego i socjalnego wsparcia dla rodziny; analizę postępów dziecka z dalszymi wskazaniami do pracy z dzieckiem i rodziną[15].

Wszyscy specjaliści Wczesnego Wspomagania Rozwoju współpracują z rodzicami oraz z innymi osobami z najbliższego otoczenia dziecka. Osoby z zespołu Wczesnego Wspomagania są specjalistami w swoich dziedzinach wiedzy i pracują w grupie zwanej TEAM–em. Wymieniają się informacjami dotyczącymi dziecka, które są niezbędne w całościowej jego ocenie. Zakres ich oddziaływań wzajemnie się przeplata. Specjaliści kształtują społecznie pożądane postawy oraz prawidłowe nawyki i umiejętności dziecka. Rodzice dzieci uczęszczających na zajęcia Wczesnego Wspomagania Rozwoju mogą liczyć na pomoc indywidualną[16].

Pierwsza grupa rozpoczynająca w 2006 r. zajęcia wczesnego wspomagania liczyła 8 podopiecznych. Na koniec roku szkolnego 2017/2018, czyli na dzień 31.08.2018r wzrosła ich liczba do 83. Natomiast na początku roku szkolnego 2018/2019 zapisanych jest 71 dzieci. Należy wyjaśnić, iż mniejsza liczba dzieci na początku każdego roku szkolnego spowodowana jest odejściem dzieci do szkół z rocznika poprzedzającego, natomiast w ciągu roku cały czas są przyjęcia, wobec czego liczba podopiecznych automatycznie wzrasta. Można stwierdzić, iż generalnie liczba dzieci uczęszczających na WWR z roku na rok zwiększa się. I tak statystycznie, w roku szkolnym:

ROK SZKOLNYLICZBA WYCHOWANKÓW
2006/20078
2007/200813
2008/200937
2009/201031
2010/201170
2011/201262
2012/201375
2013/201472
2014/201580
2015/201690
2016/201776
2017/201868 (liczba dzieci na dzień 31.08.2018 wyniosła 83)
2018/201971

Źródło: http://psouumyslenice.pl.

Dzieci, które uczestniczą w zajęciach WWR w Myślenicach są obciążone licznymi zaburzeniami rozwojowymi. Wśród nich są między innymi: wcześniaki, dzieci upośledzone umysłowo, niedosłyszące, niedowidzące, autystyczne, ze sprzężoną niepełnosprawnością, z brakiem lub opóźnionym rozwojem mowy, z niedokształceniem mowy o typie afazji, z różnorodnymi zaburzeniami w rozwoju motorycznym, z wadami rozwojowymi i nieprawidłowościami anatomicznymi (np.: rozszczep podniebienia), dysfunkcjami oddychania, ssania, połykania i żucia; z wadami genetycznymi (np.: Zespół Downa)[17].

Istotny z punktu widzenia terapii jest czas podjęcia wczesnego wspomagania rozwoju. Odgrywa on znaczącą rolę. Terapia powinna być prowadzona możliwie jak najwcześniej. Profilaktyka jest wówczas skuteczniejsza i tańsza. Rokowania dziecka są lepsze, im wcześniej ono trafi do Ośrodka. Wówczas szybciej zostaje postawiona diagnoza, w wyniku której są podjęte działania korekcyjne wobec dziecka. Wczesna, wielospecjalistyczna diagnoza umożliwia wyselekcjonowanie dzieci, które potrzebują celowych i fachowych oddziaływań terapeutycznych. Terapia podjęta dopiero w późniejszym wieku (np.: szkolnym) trwa dłużej, gdyż są utrwalone niewłaściwe nawyki, zachowania dziecka. W takiej sytuacji na efekty terapii trzeba dłużej czekać. Nie można również zagwarantować, iż będą one spełniały oczekiwania rodziców[18].

Działania w zakresie wczesnego wspomagania rozwoju dotyczą całej rodziny dziecka oraz ich najbliższego środowiska. Oddziaływania terapeutyczne z dzieckiem dotyczą jego usprawniania, nauczania, wspierania oraz wychowania. Jednak WWR to nie tylko praca z dzieckiem, to także działania skierowane w stosunku do jego rodziców. Dotyczą one pozyskiwania istotnych informacji, wspierania rodziców, współdziałania, informowania o postępach dziecka i metodach pracy w domu.  Istotne są także działania związane ze środowiskiem życia rodziny. Obejmują one wspólne działania informacyjne, współpracę z pionem medycznym, z Poradnią Psychologiczno – Pedagogiczną[19].

Grupa badawcza była złożona z 74 rodzin, których dzieci były objęte wczesnym wspomaganiem rozwoju w ośrodku. Osobami biorącymi udział w badaniu były matki lub ojcowie tychże dzieci. Rodziny te posiadają dzieci niepełnosprawne bądź zagrożone niepełnosprawnością, o różnych jednostkach chorobowych. Dokonałam także analizy dokumentów wybranych 5 rodzin, odnośnie ich dzieci. Kryterium doboru dzieci stanowił rodzaj niepełnosprawności dziecka. W badaniach uczestniczyło także 15 specjalistów pracujących w ośrodku w oddziałach wczesnego wspomagania rozwoju.

Kończąc rozważania dotyczące wczesnego wspomagania rozwoju chciałabym zaakcentować, iż postęp medycyny w ostatnim latach dynamicznie się rozwija. W XXI wieku w ciągu jednego roku udało się dokonać większych innowacji i przełomów medycznych, niż w XX wieku przez całą dekadę. Widać to zresztą na wielu płaszczyznach życia. Życie ludzkie jest przedłużane w wyniku powszechnego stosowania leków, a także operacji chirurgicznych. Poprzez postęp techniki lekarze potrafią wykonywać szereg operacji, mają także niewyobrażalne możliwości w zakresie ratowania życia ludzkiego. Dynamiczny postęp jaki w ciągu ostatnich lat dokonał się w opiece perinatalnej spowodował, iż wzrosły szanse na przeżycie skrajnie niedojrzałych noworodków[20].

Wyznaczenie granicy ratowania wcześniaków tzw. skrajnie małych stanowi problem na całym świecie. Z jednej strony rozwój technologii pozwala na ratowanie coraz młodszych dzieci z drugiej jednak takie skrajnie niedojrzałe wcześniaki w dalszym życiu z dużym prawdopodobieństwem skazane są na liczne poważne problemy zdrowotne. Ich dalsze życie często zależne jest od zapewnienia im specjalistycznej pomocy przez wiele lat lub całe życie. Z jednej strony to olbrzymia szansa i radość dla rodziców na posiadanie własnego potomstwa. Z drugiej to ogromna niewiadoma, wyzwanie i sprawdzian dla przyszłych rodziców.

Należy też zaznaczyć, iż przed ogromnym dylematem moralnym i etycznym stoi lekarz, który musi zdecydować, czy za wszelką cenę podtrzymywać życie skrajnego wcześniaka. Dzieci przedwcześnie urodzone są narażone na deficyty rozwojowe. Ich przyszli rodzice nie zawsze zdają sobie z tego sprawę. Uważam, iż powinni być świadomi powagi sytuacji. Posiadać wiedzę dotyczącą możliwych schorzeń dziecka. Możliwości podjęcia jak najwcześniejszych różnorakich oddziaływań, w celu jego stymulowania, korygowania i usprawniania, w specjalistycznych ośrodkach pod okiem wyszkolonych, doświadczonych specjalistów. Powinni być świadomi, iż posiadając dziecko z zaburzeniami rozwojowymi mogą uzyskać pomoc w ośrodkach wczesnego wspomagania rozwoju. Wczesne wspomaganie to pomoc dla dziecka i jego rodziny w zakresie wspierania rozwoju i edukacji na każdym etapie rozwoju dziecka. Dziecko może w nich korzystać z wielu form terapii. Polega ona na maksymalnym wykorzystaniu potencjału rozwojowego dziecka. Chodzi przede wszystkim o to, aby możliwie jak najlepiej przygotować dziecko do  podjęcia nauki w szkole bądź innych placówkach zajmujących się edukacją. Decyzje o podjęciu czy też zakończeniu terapii w każdym przypadku muszą być podejmowane za zgodą i we współpracy z rodzicami[21].

Bibliografia

[1] Abramowska B.E. (red.), Twoje dziecko jest inne. Informacje i porady praktyczne dla rodziców dzieci zagrożonych niepełnosprawnością bądź dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w wieku 0−7 lat, w wieku 0-7 lat, PSOUU, Warszawa 2009.

[2] http://www.psouu.org.pl/aktualno%C5%9Bci/nowa-nazwa-stowarzyszenia-0, [dostęp: 01.03.2017].

[3] Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty(Dz. U. z 2004 r., Nr 256 poz. 2572
z późn. zm.), http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19910950425, [dostęp: 30.01.2016].

[4] Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego(Dz. U. Nr 111 poz. 535 z późn. zm.), http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19941110535, [dostęp: 30.01.2016].

[5] Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2008 r. Nr 164 poz. 1027 z późn. zm.), http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20042102135, [dostęp:  30.01.2016].

[6] Statut OREW, Myślenice 2000 z późniejszymi zmianami.

[7] Ralska – Staszel K., Wierzę w przenikanie ludzkich dusz. Rozmowa z założycielką i dyrektorką myślenickiego OREW- u Teresą Chłostą, SEDNO, 2013, nr 7(68), s.2-4.

[8] Wczesna, wielospecjalistyczna, kompleksowa, skoordynowana i ciągła pomoc dziecku zagrożonemu niepełnosprawnością lub niepełnosprawnemu oraz jego rodzinie. Program Rządowy – Pilotaż 2005-2007,

https://www.nfz-rzeszow.pl/files/dokumenty/63_2005_zal.pdf  [dostęp: 04.04.2017].

[9] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 października 2013 r. w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci,  (Dz. U. 2013 poz. 1257), http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20130001257, [dostęp: 30.01.2016].

[10] Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym. Koło w Myślenicach, http://psouumyslenice.pl/, [dostęp: 01.03.2016].

Zob. też: Turek K., Działalność Koła PSOUU w Myślenicach, jako stowarzyszenia oferującego pomoc i wsparcie osobom niepełnosprawnym intelektualnie oraz ich rodzinom, [w:] B. Szluz (red. nauk.), Problemy i zagrożenia współczesnej rodziny. Teoria i badania, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2017, s.120-121.

[11] Zob.: Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym. Koło w Myślenicach, http://psouumyslenice.pl/ [dostęp: 01.03.2016];  Statut OREW, Myślenice 2000 z późniejszymi zmianami.

[12] Waszkielewicz A.M., Wczesne wspomaganie. System edukacji, Wyd. Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2009.

[13] Turek K., Edukacja i profilaktyka w oddziałach wczesnego wspomagania rozwoju dziecka w kontekście praktyki w ośrodku, [w:] R. Bernatova, S. Kania, S. Śliwa (red.), Edukacja na rozdrożu. Część 3. Dzieciństwo szans i zagrożeń, Wyd. Instytut Śląski, Opole 2016, s.229.

[14] Tamże, s.229-230 za: Abramowska B.E. (red.),  Wczesna interwencja, PSOUU, Warszawa 2002.

[15] Tamże, s.230 za: Abramowska B.E. (red.),  Wczesna interwencja, PSOUU, Warszawa 2002; Abramowska B.E., Twoje dziecko jest inne. Informacje i porady praktyczne dla rodziców dzieci zagrożonych niepełnosprawnością bądź dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w wieku 0−7 lat, w wieku 0-7 lat, PSOUU, Warszawa 2009; Turek K., Teczka pracy logopedy. Wczesna interwencja i wczesne wspomaganie rozwoju w logopedii, Wyd. Forum Media Polska, Poznań 2015.

[16]  Turek K., Edukacja i profilaktyka w oddziałach wczesnego wspomagania rozwoju dziecka w kontekście praktyki w ośrodku, [w:] R. Bernatova, S. Kania, S. Śliwa (red.), Edukacja na rozdrożu. Część 3. Dzieciństwo szans i zagrożeń, Wyd. Instytut Śląski, Opole 2016, s.230.

[17] Zob.: Turek K., Teczka pracy logopedy. Wczesna interwencja i wczesne wspomaganie rozwoju w logopedii, Wyd. Forum Media Polska, Poznań 2015, s.46; Turek K., Wspomaganie rozwoju małego dziecka szansą na dobry start, „Pedagogika Przedszkolna i Wczesnoszkolna”, 2(10)/2017, s.394-399; Turek K., Działalność Koła PSOUU w Myślenicach, jako stowarzyszenia oferującego pomoc i wsparcie osobom niepełnosprawnym intelektualnie oraz ich rodzinom, [w:] B. Szluz (red. nauk.), Problemy i zagrożenia współczesnej rodziny. Teoria i badania, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2017, s.121.

[18] Turek K., Teczka pracy logopedy. Wczesna interwencja i wczesne wspomaganie rozwoju w logopedii, Wyd. Forum Media Polska, Poznań 2015, s.46; Turek K., Kompetencje nauczyciela – logopedy, specjalisty Wczesnego Wspomagania Rozwoju, [w:] E.S. Asmakowec, S. Koziej, D. Lewtierow, S.P. Mielniczkin (red.),  Lichnost’ Professionala: Razvitiye, Obrazovaniye, Zdorov’ye, Omskij Gosudarstwiennyj Uniwersytet Omsk, Omsk 2016, s.459.

[19] Turek K., Działalność Koła PSOUU w Myślenicach, jako stowarzyszenia oferującego pomoc i wsparcie osobom niepełnosprawnym intelektualnie oraz ich rodzinom, [w:] B. Szluz (red. nauk.), Problemy i zagrożenia współczesnej rodziny. Teoria i badania, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2017, s.121.s.122.

[20] Przyp. autora: Wcześniakami określa się dzieci urodzone pomiędzy 22. a 37. tygodniem ciąży (przed 259. dniem ciąży, czyli na początku 6. miesiąca). Jeżeli dziecko urodzi się przed ukończeniem 22. tygodnia ciąży, poród uznawany jest za poronienie, ze względu na skrajną niedojrzałość organizmu dziecka, uniemożliwiającą samodzielne życie poza organizmem matki. 

[21] Turek K., Wspomaganie rozwoju małego dziecka szansą na dobry start, „Pedagogika Przedszkolna i Wczesnoszkolna”, 2(10)/2017, s.400.