Oligofazja oznacza mowę osób upośledzonych umysłowo. To zaburzenie mowy występujące u dzieci (dorosłych) upośledzonych umysłowo. Jest ono stanem obniżonej sprawności intelektualnej, który powstaje w okresie rozwojowym i związany jest z zaburzeniami procesu dojrzewania, uczenia się i przystosowania.
5 maj każdego roku jest Dniem Godności Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie.
Na podstawie ilorazu inteligencji upośledzenie umysłowe dzieli się na:
- głębokie (I.I. 0-19 );
- znaczne ( I.I. 20-35 );
- umiarkowane ( I.I.36-51 );
- lekkie ( I.I.52-67 ).
Jednak podstawowe kryterium ustalania niedorozwoju umysłowego stanowi nie inteligencja, lecz przystosowanie społeczne.
Stopień niedorozwoju mowy, co potwierdzają liczne badania, rośnie wprost proporcjonalnie do stopnia upośledzenia umysłowego. Oznacza to, że im głębszy jest deficyt intelektualny, tym większe upośledzenie myślenia abstrakcyjnego i opóźnienie rozwoju mowy. Niezależnie od stopnia upośledzenia umysłowego, dzieci nim obciążone opanowują ograniczony kod językowy. Rozmiar tego ograniczenia zależy od głębokości niedorozwoju. Upośledzenie umysłowe wiąże się z niedorozwojem wyspecjalizowanych struktur mózgowych odpowiedzialnych za przebieg złożonych procesów psychicznych, w których zachowane są bardziej elementarne czynności. Zaburzenie to charakteryzuje nieprawidłowy przebieg takich procesów intelektualnych, jak: wnioskowanie, uogólnianie, abstrahowanie, czy zapamiętywanie, itp. W efekcie tych zakłóceń dochodzi do zaburzeń wszelkich form zachowań werbalnych, które zależą od poziomu tych zdolności.
Poziom opanowania mowy zależy między innymi od (wg Tarkowskiego):
- możliwości intelektualnych dziecka;
- środowiska i sposobów wychowania językowego;
- motywacji dziecka do porozumiewania się z innymi;
- poziomu lęku komunikacyjnego;
- osobowości;
- temperamentu, itd.
Etiologiczna klasyfikacja zaburzeń mowy u osób upośledzonych umysłowo (wg.E.M.Minczakiewicz):
- upośledzenie umysłowe (oligofazja);
- uszkodzenie struktur korowych mózgu (alalia, afazja);
- uszkodzenie układu pozapiramidowego (anartria, dysartria);
- nieprawidłowa budowa anatomiczna lub uszkodzenie narządów mowy (dysglosja);
- nieprawidłowe oddziaływanie wychowawcze środowiska rodzinnego: brak podniet do mówienia, brak odpowiednich wzorców, nadmiar bodźców itp. (dyslalia);
- zaburzenia emocjonalne (mutyzm, tachylalia, bradylalia);
- inne trudne do ustalenia (jąkanie, giełkot).
Cechy mowy u dzieci z upośledzeniem umysłowym (wg A. Szuniewicz):
- bełkot (dyslalia);
- jąkanie;
- zespół wad (zaburzenia mowy są cięższe, bardziej złożone i nawarstwione);
- mowa nosowa;
- rotacyzm;
- mowa bezdźwięczna.
Cechy mowy u dzieci z upośledzeniem umysłowym (wg.E.M.Minczakiewicz):
- brak mówienia i rozumienia;
- zaburzenia artykulacyjne: seplenienie, rynolalia, reranie (rotacyzm), wymowa bezdźwięczna, nieprawidłowa wymowa [t, d, k, g] – substytucje i deformacje;
- zaburzenia głosu: chrypka, zanik głosu, dysfonia;
- zaburzenia płynności mówienia: jąkanie, giełkot, bradylalia, tachylalia.
Ogólnie przyjmuje się, iż do cech mowy osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, a szczególnie umiarkowanym i znacznym należą:
- ubogie słownictwo;
- liczne agramatyzmy i dysgramatyzmy;
- ograniczona umiejętność budowania zdań (do zdań dwuwyrazowych lub tylko kilku słów), jeśli są to raczej proste i niekompletne;
- wadliwa artykulacja;
- zaburzenia głosu i słuchu;
- mowa cicha, monotonna, bez odpowiedniej intonacji oraz akcentów logicznych;
- mowa bełkotliwa;
- tempo mowy zwolnione lub przyspieszone;
- echolalia;
- zaburzona płynność mowy (jąkanie, giełkot)
- występują trudności w posługiwaniu się swobodną mową, a wypowiedziom często towarzyszą gesty wspomagające;
- brak tzw. gotowości komunikacyjnej, preferowany jest raczek krzyk i inne formy niewerbalnych apeli.
Opóźniony rozwój mowy jest cechą opóźnienia umysłowego. Te zespolone opóźnienia są często sprzężone z różnymi zaburzeniami mowy i zachowania. Z tego wynikają następujące kombinacje: opóźniony rozwój umysłowy + opóźniony rozwój mowy + zaburzenia mowy + zaburzenia zachowania.
Należy pamiętać, iż u osób upośledzonych umysłowo obserwuje się duże zróżnicowanie oraz różne nasilenie zjawisk logopedycznych. Dotyczy to również osób o tym samym stopniu upośledzenia.
Pomocą w określeniu diagnozy logopedycznej dzieci mówiących, głębiej upośledzonych jest arkusz obserwacyjny diagnozy funkcjonalnej dzieci niepełnosprawnych intelektualnie – komunikacja werbalna, oraz dla dzieci niemówiących, głębiej upośledzonych – arkusz obserwacyjny diagnozy funkcjonalnej dzieci niepełnosprawnych intelektualnie – komunikacja niewerbalna.
Istotą terapii logopedycznej osób upośledzonych umysłowo jest szeroko rozumiane wychowanie językowe.
W zależności od danej osoby, jej poziomu upośledzenia umysłowego, możliwości komunikacji werbalnej oraz indywidualnego programu pracy logopedycznej, program terapii ukierunkowany jest na:
- stymulowanie rozwoju mowy dziecka (niemal od jego urodzenia) przez logopedę przy olbrzymim wsparciu osób z najbliższego otoczenia dziecka, poprzez:
- rozmawianie o rzeczach, które się razem z dzieckiem wykonuje,
- obdarzanie komentarzem każdą czynność wykonywaną przy dziecku (np. podczas gotowania, jedzenia, mycia, sprzątania),
- w obecności dziecka zadawanie samemu sobie pytania i odpowiadanie na nie,
- zachęcanie dziecka do opisywania tego, co widzi wokół siebie (w swoim pokoju, za oknem itp.), co robi i co chce robić,
- prowokowanie dziecka do nazywania przedmiotów, którymi się bawi,
- zachęcanie dziecka do opowiadania o tym, co widziało na spacerze, co zostało kupione w sklepie itp.
Takie działania (postawa i zachowania językowe) rodziców mają na celu wzbudzanie tzw. radości mówienia i chęci powiadamiania, ponadto mają one zwrócić uwagę dziecka na słowo i na korzyści płynące z jego posługiwania się.
- wypracowanie właściwych nawyków związanych z mówieniem, tj:
- prawidłowego oddechu, – emisji głosu,
- przełykania śliny, – zamykania ust,
- patrzenia na rozmówcę (Minczakiewicz 1993).
- nauka prostych słów – dążenie ,do tego, by pacjent opanował taki zasób słownictwa, który jest mu niezbędny do życia i społecznego funkcjonowania (przynajmniej w zakresie podstawowym).
- kształcenie zdolności formułowania pytań, próśb, poleceń,
- sygnalizowanie własnych potrzeb, życzeń, pretensji, – nawiązywania i prowadzenia rozmowy,
- odpowiadanie na pytania, – opowiadania.
- doskonalenie wymowy już ukształtowanej,
- korygowanie występujących nieprawidłowości (w razie potrzeby).
Istotą nie jest to, ile i jakie zjawiska logopedyczne obserwuje się w mowie dzieci upośledzonych umysłowo, lecz to, na ile utrudniają im one komunikowanie się z innymi ludźmi. A zatem, nie jest ważne, ile dziecko przyswoi sobie słów, ale to, czy słowa pozwolą mu na przekazanie jego intencji i osiągnięcie celu wypowiedzi. Właśnie takie podejście powinno wyznaczać kierunek oraz cel terapii, którym jest optymalne usprawnienie procesu komunikacji, by dziecko zaspokajało potrzebę porozumiewania się z innymi. Komunikacja ta może mieć charakter werbalny i niewerbalny.
Program terapii terapii logopedycznej dzieci upośledzonych umysłowo, które nie potrafią komunikować się werbalnie, ukierunkowany jest na opanowanie komunikacji niewerbalnej. Aby mówić, trzeba osiągnąć pewien minimalny poziom rozwoju umysłowego. Trwa dyskusja nad ustaleniem tego minimum. Jedni autorzy przyjmują, że osiągnięcie 18-24 miesiąca rozwoju intelektualnego jest niezbędne, by dziecko upośledzone umysłowo zaczęło mówić, inni zaś obniżają ten poziom do 14 miesięcy. Jednakże jednostki głęboko upośledzone umysłowo, które nie są zdolne osiągnąć tego poziomu, nie zaczną mówić nigdy, a będą jedynie zdolne do wokalizy. Takim dzieciom należy zaproponować komunikację AAC.
Bibliografia:
Jastrzębowska G., Pelc-Pękała O. – Diagnoza i terapia mowy upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia Pytania i odpowiedzi, (red.:) T. Gałkowskiego, G. Jastrzębowskiej, Opole 1999;
Markowska A. – Istota zaburzeń mowy dzieci głębiej upośledzonych umysłowo, „Scholasticus” 1982, nr 4;
Minczakiewicz E. – Z badań nad zaburzeniami mowy u dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Z zagadnień oligofrenopedagogiki, (red.) J. Pańczyk, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1989;
Minczakiewicz E. – Zaburzenia mowy u osób z upośledzeniem umysłowym (w:) Polska terminologia logopedyczna, pod red. J. Ożdżyńskiego, Wydawnictwo „Secesja”, Kraków 1994;
Minczakiewicz E. – Logopedia, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1992;
Minczakiewicz E. – Kształtowanie i usprawnianie mowy dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, „Szkoła Specjalna” 1984, nr 3;
Minczakiewicz E. – Mowa dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym a możliwości jej kształtowania, w: Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie, red. A. Hulek, Warszawa 1986;
Minczakiewicz E. – Zaburzenia mowy u osób z upośledzeniem umysłowym, „Scholasticus” 1993, nr 1;.
Minczakiewicz E. – Zaburzenia mowy u upośledzonych umysłowo, w: Diagnoza i terapia zaburzeń mowy, red. T. Gałkowski, Z. Tarkowski, T. Zaleski, Lublin 1993;
Szuniewicz A. – Próba badań wad wymowy dzieci upośledzonych umysłowo w warszawskich szkołach specjalnych, 1967 „Logopedia”, 7, s.112-117.
Tarkowski Z. – Zaburzenia mowy dzieci upośledzonych umysłowo, (w:) Logopedia. Pytania i odpowiedzi, (red.) T. Gałkowskiego, G. Jastrzębowskiej, U. O., Opole 1999;
Tarkowski Z. współprac. Jurkiewicz C. – Rozwijanie Mowy Dziecka. Program terapeutyczno-stymulacyjny, wyd. PFZM Lublin 1993;
Tarkowski Z., Pielecki A. – Zaburzenia mowy a komunikacja u osób lekko upośledzonych umysłowo, (w:) Optymalizacja interakcji w procesie usprawnienia osób z dysfunkcjami fizycznymi i psychicznymi, (red.:) S. Kowalika, J. Kwiek, B. Szychowiak, Wydawnictwo UAM, Poznań, 1989;
Tarkowski Z. – Mowa upośledzonych umysłowo, Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia Terapeutów Mowy, Lublin 1997, nr 5.
Twardowski A.- Kompetencja komunikacyjna dzieci upośledzonych umysłowo. Zarys problematyki badawczej, „Psychologia Wychowawcza” 1991, nr 9.