O opóźnionym rozwoju mowy mówi się najczęściej wówczas, gdy określony etap rozwoju mowy dziecka nie pojawił się w czasie powszechnie uznanym za właściwy, tj. wystąpił później niż u rówieśników.
Przyczyny opóźniające rozwój mowy:
- zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego: nieprawidłowa budowa języka, podniebienia, zniekształcenie zgryzu itp.;
- nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy: niska sprawność warg, brak pionizacji języka itp.;
- nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu;
- niesprzyjające warunki do uczenia się mowy związane z czynnikiem społecznym (uwarunkowania środowiskowe);
- uszkodzenia ośrodków i dróg nerwowych unerwiających narządy mowne;
- przyczyny psychiczne, np. brak zainteresowania mową innych lub własne wypowiedzi dziecka odbierane są przez nie jako trudne, męczące;
- opóźniony rozwój psychomotoryczny i emocjonalny dziecka.
Opóźnienie procesu kształtowania i/lub mowy jest wynikiem:
- zakłócenia rozwoju funkcji mowy (proces rozwojowy przebiega nieprawidłowo, jednak brak patologicznego charakteru zjawiska);
- zaburzenia rozwoju mowy (duży stopień odchyleń od normy w przebiegu procesu rozwojowego, patologiczny charakter zjawiska)
Zakłócenie rozwoju funkcji mowy przejawia się poprzez:
- krótkotrwały (trwający najdłużej do 2-3 r.ż.) brak rozwoju mowy,
- opóźnienie rozwoju mowy, które najdłużej trwa do 5 r.ż., po czym dalszy rozwój tej funkcji przebiega prawidłowo,
- opóźnienie rozwoju mowy czynnej (ekspresji mowy), przy czym dzieci te około 3-4 r.ż. mówią już zdaniami i po ukończeniu 5 r.ż. mówią z pewnymi trudnościami, ale prawidłowo,
- nieharmonijny rozwój niektórych aspektów mowy, tj. opóźnienie aspektu fonetycznego lub zakłócenie ekspresyjnego aspektu mowy,
- chwilowe zatrzymanie się rozwoju mowy (np. w wyniku zmian środowiska wychowawczego, frustracji…), regres do wcześniejszych etapów rozwojowych (np. w wyniku narodzin drugiego dziecka), które nie noszą jednak znamion patologii.
Zakłócenie rozwoju funkcji mowy prowadzi do samoistnego opóźnienia rozwoju mowy (proces rozwoju mowy nie jest zaburzony), którego konsekwencją może być:
- prosty opóźniony rozwój mowy;
- zespół opóźnienia rozwoju mowy czynnej;
- dyslalia rozwojowa (fizjologiczna);
- fizjologiczna niepłynność mowy (rozwojowa niepłynność mowy, jąkanie rozwojowe). Zjawisko to – w wyniku nieprawidłowych reakcji otoczenia – może się przekształcić w jąkanie wczesnodziecięce, czyli w zaburzenie mowy.
Zaburzenie rozwoju funkcji mowy przejawia się poprzez:
- niewykształcenie się mowy (brak rozwoju mowy),
- zaburzenie rozwoju niektórych poziomów lub aspektów mowy,
- zaburzenie rozwoju sprawności językowej (systemowej) lub społecznej, sytuacyjnej, pragmatycznej, czyli sprawności komunikacyjnej,
- postępujące obniżanie się poziomu rozwoju mowy,
- zatrzymanie się rozwoju mowy,
- utrata wcześniej opanowanych umiejętności mówienia lub/i rozumienia,
- zaburzenia oddechu, fonacji, artykulacji wraz z towarzyszącymi im innymi objawami somatycznymi i psychicznymi.
Zaburzenie rozwoju mowy prowadzi do niesamoistnego opóźnienia rozwoju lub/i zaburzeń mowy (proces rozwoju mowy jest zaburzony, brak lub opóźnienie wykształcenia się tej zdolności jest tylko jednym z objawów syndromu powstałego na tle innych zaburzeń rozwoju psychomotorycznego), gdzie należy zaliczyć:
- afazję (dysfazję) dziecięcą;
- dysartrię (anartrię);
- dyslalię;
- jąkanie;
- giełkot;
- oligofazję;
- schizofazję;
- dysfemię;
- mutyzm;
- palatolalię;
- rynolalię;
Bibliografia:
Bogdanowicz M., 1985: Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa;
Gałkowski T., Fersten E., 1982: Psychologiczne aspekty rozwoju i zaburzeń mowy u dziecka; w: Zaburzenia mowy u dzieci. Red. J. Szumska, Warszawa s. 82-96;
Kania J. S., 1982: Szkice logopedyczne. Warszawa;
Kordyl Z., 1968: Psychologiczne problemy afazji dziecięcej. Warszawa.
Mitrinowicz-Modrzejewska A., 1963: Fizjologia i patologia głosu, słuchu i mowy. Warszawa;
Nartowska H., 1980: Opóźnienia i dysharmonie rozwoju dziecka. Warszawa. Nartowska H., 1980: Różnice indywidualne czy zaburzenia rozwoju dziecka przedszkolnego,Warszawa;
Parol U. Z., 1989: Dziecko z niedokształceniem mowy. Warszawa.
Pruszewicz A., 1986: Zaburzenia głosu i mowy. W: Otolaryngologia wieku rozwojowego. Red. E. Kossowska, Warszawa s. 236-252;
Sawa B., 1990: Dzieci z zaburzeniami mowy. Warszawa;
Styczek I., Logopedia, Warszawa 1979;
Szeląg E., 1986: Neurolobiologiczne korzenie jąkania. „Biuletyn Polskiej Fundacji Zaburzeń Mowy”; Nr 4;
Tarkowski Z., 1993: Rozwijanie mowy dziecka. Program terapeutyczno-stymulacyjny, Lublin. Zaleski T.,: Opóźniony rozwój mowy; w: Diagnoza i terapia zaburzeń mowy. Red. T. Gałkowski, Z. Tarkowski, T. Zaleski, 1993, Lublin, s. 185
Zaleski T., Opóźniony rozwój mowy, PZWL 1992.