W literaturze polskiej istnieje wiele możliwości klasyfikacji zaburzeń mowy, między innymi klasyfikacja według: I. Styczek, T. Kani, L. Kaczmarka, S. Grabiasa.
Klasyfikacja przyczynowa (etiologiczna) zaburzeń mowy według Ireny Styczek obejmuje:
- zaburzenia mowy zewnątrzpochodne (egzogenne, środowiskowe), w których nie stwierdza się defektów anatomicznych, które można by uznać za przyczynę zaburzeń mowy;
- zaburzenia mowy wewnątrzpochodne (endogenne), w tym:
- dysglosja – zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżenia słyszalności;
- dyzartria (anartria) – zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne;
- dyslalia (alalia) – opóźnienie w przyswajaniu sobie języka na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych;
- afazja – utrata częściowa lub całkowita znajomości języka na skutek uszkodzenia pewnych struktur mózgowych;
- jąkanie – zaburzenie płynności mowy (rytmu i tempa);
- nerwice mowy (logoneurozy) – mutyzm, afonia, jąkanie, zaburzenia tempa mowy, modulacji siły i wysokości głosu u osób cierpiących na nerwice;
- oligofazja – niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem umysłowym;
- schizofazja – mowa u osób chorych psychicznie;
Językoznawcza klasyfikacja zaburzeń mowy według Józefa Tadeusza Kani :
W klasyfikacji tej zasadniczy akcent został położony na wymowę – zaburzenia wymowy naruszają formę znaków językowych, powodując zakłócenia o charakterze suprasegmentalnym (melodii, akcentu, rytmu) i segmentalnym (głoski). Zaburzenia o charakterze suprasegmentalnym polegają na zniesieniu lub zniekształceniu cech prozodycznych wypowiedzi. Zaburzenia o charakterze segmentalnym natomiast dotyczą wadliwej wymowy poszczególnych dźwięków, np.: izolowanych głosek, sylab, wyrazów lub wypowiedzeń.
Zaburzenia wymowy obejmują:
- zaburzenia suprasegmentalne:
- hiperprozodia (nasilenie cech prozodycznych w wypowiedzi, np.: nadakcent, nadmiar iloczasu sylab, nadmiar intonacji, nadmierny przydech),
- hipoprozodia (osłabienie cech prozodycznych w wypowiedzi, zmniejszona zdolność zmiany natężenia, wysokości i rytmu mówienia), aprozodia (brak cech prozodycznych wypowiedzi),
- dysprozodia (zaburzenie cech prozodycznych wypowiedzi;
- zaburzenia segmentalne:
- paradygmatyczne,
- syntagmatyczne.
- zaburzenia paradygmatyczne – naruszenie inwentarza głosek (fonemów):
- elizja (mogilalia) – forma wadliwej wymowy, polegająca na braku realizacji jakiegoś fonemu (fonemów) w postaci osobnego segmentu; formy te dostrzegamy przede wszystkim przy zniekształceniach fonemów spółgłoskowych; możemy wyróżnić elizję:
- pełną, gdy obejmuje wszystkie pozycje, w których może pojawić się głoska – w nagłosie , śródgłosie i wygłosie;
- ograniczoną – obejmuje określoną pozycję;
- całkowitą – zaburzenie daje się sprowadzić do formy: fonem = zero fonetyczne;
- częściową, gdy zmianie ulega sąsiedni segment wokaliczny – wzdłużenie zastępcze, np.: kooek – „korek” lub gdy w miejscu fonemu pojawia się pauza;
- substytucja (paralalia) – polega na zmianie jednych głosek na inne; substytucjom ulegają zarówno fonemy spółgłoskowe, jak i samogłoskowe; fonemy samogłoskowe nie mogą być substytuowane przez fonemy spółgłoskowe;
- deformacja – zachodzi wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu wykracza poza właściwe normie pole realizacji tego fonemu, a zarazem nie mieści się w polu realizacji innych fonemów, znacznie częściej ulegają deformacjom fonemy spółgłoskowe.
- elizja (mogilalia) – forma wadliwej wymowy, polegająca na braku realizacji jakiegoś fonemu (fonemów) w postaci osobnego segmentu; formy te dostrzegamy przede wszystkim przy zniekształceniach fonemów spółgłoskowych; możemy wyróżnić elizję:
Z punktu widzenia fonologii niektóre wadliwe sposoby wymowy mogą być traktowane jako warianty określonych fonemów.
- zaburzenia syntagmatyczne – obejmują zniekształcenia ciągu wypowiedzeniowego, w postaci określanej jako:
- metateza – zmiana liniowego uporządkowania fonemów w wyrazie, np.: granuszek – „garnuszek”;
- epenteza – odkształcenie ilościowe w strukturze wyrazu polegające na dodaniu jakiegoś elementu językowego, np.: Hendryk – „Henryk”;
- redukcja – odkształcenie ilościowe w strukturze wyrazu polegające na braku fonemów lub fonemu w ciągu wypowiedzeniowym, np.: kua = „kura”;
- antycypacja – odkształcenie jakościowe, polegające na przedwczesnym użyciu jakiegoś członu wypowiedzi, który dopiero w jej dalszym ciągu ma swoje kontekstowe uzasadnienie, np.: irrocjonalny – „irracjonalny”;
- perseweracja – przeciwieństwo antycypacji, np.: irracjanalny – „irracjonalny”;
- odkształcenia niesystemowe – przekształcenia o charakterze leksykalnym;
W pewnych przypadkach zaburzenia suprasegmentalne i segmentalne mogą pojawić się łącznie, np.: u osób niesłyszących, dotkniętych rozszczepem podniebienia, itd.
Klasyfikacja objawowa (symptomatologiczna) zaburzeń mowy według Leona Kaczmarka
W każdej wypowiedzi można wyróżnić – według L. Kaczmarka – trzy części składowe: treść (to, co mówimy), formę językową (to, jak mówimy) oraz substancję foniczną (to, za pomocą, czego mówimy). Połączenie treści i formy umożliwia przekazywanie myśli. Substancja foniczna jest natomiast nośnikiem, „medium” dla myśli. Wszystkie trzy części składowe wypowiedzi determinują trzy rodzaje zaburzeń mowy:
- zaburzenia treści – powstają w wyniku chorób umysłowych, psychicznych; objawiają się m.in. brakiem logiki w budowanych tekstach, zakłóceniami w procesie uogólniania i abstrakcji, niespójnością występującą w zbudowanych tekstach;
- zaburzenia językowe (zaburzenia formy) – są skutkiem ogniskowych mózgu; objawiają się niedokształceniem mowy lub jej brakiem, np.: alalia, afazja;
- zaburzenia substancji fonicznej: w płaszczyźnie suprasegmentalnej (jąkanie, rynolalia, bełkot, bradylalia, tachylalia, itp.) i segmentalnej (spowodowane np.: upośledzeniem słuchu, uszkodzeniem obwodowych narządów mowy i obwodowych narządów nerwowych, wpływami środowiska, itp.).
Logopedyczna klasyfikacja zaburzeń mowy według Stanisława Grabiasa
Aby móc uczestniczyć w komunikacji językowej, człowiek musi dysponować pewnymi kompetencjami i sprawnościami. Kompetencje (wiedza) nie mogą pojawić się w umyśle ludzkim bez określonych sprawności (umiejętności).
Możemy wyróżnić trzy podstawowe rodzaje kompetencji:
- kompetencję językową (gramatyczno – leksykalną), którą tworzy nieuświadomiona wiedza na temat zasad budowania zdań gramatycznie poprawnych ( N. Chomsky);
- kompetencję komunikacyjną, czyli wiedzę na temat zasad użycia języka w grupie społecznej; są to zdolności używania przez człowieka wszystkich dostępnych mu jako członkowi danej wspólnoty społeczno – kulturowej systemów semiotycznych, a więc zdolności spostrzegania i kategoryzowania sytuacji społecznej oraz dostosowania do niej sposobu myślenia ( D. Hymes);
- kompetencję kulturową – wiedzę na temat zjawisk otaczającej rzeczywistości(E. Cassirer, R. Keesing, J. Kmita).
Sprawności komunikacyjne są przeciwieństwem kompetencji. Kompetencje są wiedzą, sprawności – umiejętnościami. S. Grabias wyróżnia dwa typy sprawności:
- sprawności percepcyjne – pozwalające na opanowanie kompetencji (językowej, komunikacyjnej, kulturowej) – słuch fizyczny, fonematyczny, muzyczny;
- sprawności realizacyjne – wykorzystujące w procesie komunikacji i poznawaniu rzeczywistości zdobyte kompetencje; wśród sprawności realizacyjnych wymienić należy:
- grupę sprawności systemowych – fonologicznych, morfologicznych, leksykalnych, składniowych – tworzą one umiejętności budowania sensownych, poprawnych gramatycznie zdań;
- grupę sprawności komunikacyjnych – chodzi o sprawności społeczne, sytuacyjne, pragmatyczne, które tworzą umiejętności realizowania ról społecznych, budowania zdań adekwatnych do sytuacji i realizowania zamierzonych intencji.
S. Grabias wprowadza dwa pojęcia istotne dla klasyfikacji zaburzeń mowy:
- procedura postępowania logopedycznego – całokształt zabiegów logopedycznych stosowanych w określonym postępowaniu;
- strategia postępowania logopedycznego – postępowanie w ramach danej procedury, wynikające z percepcyjnych i realizacyjnych możliwości osoby rewalidowanej;
Logopedyczna klasyfikacja zaburzeń mowy obejmuje:
- zaburzenia mowy związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi, np.: głuchota i niedosłuch, alalia, dyslalia, oligofazja; procedurą logopedyczną w tej klasie zaburzeń jest budowanie wszelkich rodzajów kompetencji, zaś usprawnianie realizacyjne jest procedurą wtórną;
- zaburzenia mowy związane z brakiem lub niedowładem sprawności realizacyjnych (przy zdobytych kompetencjach), np.: dysglosja, jąkanie, giełkot, mowa bezkrtaniowa, anartria i dyzartria, itd., procedurą logopedyczną jest usprawnianie realizacji różnych poziomów systemu komunikacyjnego;
- zaburzenia mowy związane z rozpadem systemu komunikacyjnego, np.: afazja, schizofazja; procedurą logopedyczną jest odbudowywanie wszystkich typów kompetencji i usprawnianie realizacji.
W logopedycznej klasyfikacji zaburzenia mowy znajdujące się w obrębie poszczególnych klas mogą być, zatem, objęte jednakową procedurą logopedyczną. Różnią się natomiast swoistymi strategiami postępowania.
Bibliografia:
Grabias S., Logopedyczna klasyfikacja zaburzeń mowy, „Audiofonologia” t. VI (1994). Tegoż: Typologie zaburzeń mowy. Narastanie refleksji logopedycznej, „Logopedia” 23 (1996), s. 79 – 90.
Kania J.T., Podstawy językoznawczej klasyfikacji zaburzeń mowy[w:] J. T. Kania, Szkice logopedyczne, Warszawa 1982, s. 9 – 25.
Kaczmarek L., Korelacyjna klasyfikacja zaburzeń słownego i pisemnego porozumiewania się, „Logopedia” nr 12 (1975).
Styczek I., Logopedia, Warszawa 1979.