Jąkanie najczęściej oznacza powtarzanie, wydłużanie elementów wypowiedzi (dźwięków, głosek, sylab, słów) lub występowanie bloków („zacinanie się” bez wydawania żadnego dźwięku); obejmuje też wypowiadanie dodatkowych dźwięków lub słów (wtrąceń, słów „wytrychów”, mających pomóc wystartować z wypowiedzią lub przejść płynnie dalej). Jąkanie jest zwykle rozpoznawane jako usilna próba wydobywania z siebie słów – w odróżnieniu od niepłynności mówienia, której doświadczamy wszyscy, a która oznacza wahanie się i powtórzenia.
Część jąkających się osób unika wypowiadania trudnych słów – to jeden ze sposobów ukrywania niepłynności mowy. Unikanie słów i wycofywanie się z aktywności mówienia w wybranych sytuacjach stanowi ważny aspekt jąkania.
Jąkanie często porównuje się do góry lodowej, której wierzchołek wystaje ponad powierzchnię, podczas gdy cała ogromna jej reszta pozostaje ukryta pod wodą. Większość jąkających się podziela opinię, że dla nich o wiele więcej dzieje się pod powierzchnią, czego pozostali ludzie sobie nie uświadamiają. Te ukryte aspekty jąkania obejmują różne formy wycofywania się z aktywności społecznej, co powoduje lęki (logofobie), przeczuwanie pojawienia się niepłynności oraz inne negatywne odczucia związane z jąkaniem, takie jak: frustracja, złość, smutek, zakłopotanie, zmieszanie, wstyd, zażenowanie, napięcie, utratę pewności siebie oraz wiary we własne możliwości.
22 października każdego roku jest Światowym Dniem Osób Jąkających się.
Definicje jąkania
Za najbardziej charakterystyczne można uznać ujęcia, zgodnie z którymi jąkanie to:
- zaburzenie płynności, tempa i rytmu mówienia spowodowane nadmiernym napięciem mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych,
- niepłynność mówienia wynikająca z niezgodności (dyskoordynacji) ruchów mięśni aparatu mowy, której mogą towarzyszyć reakcje lękowe oraz nadmierne napięcie mięśniowe;
- przerwa w mówieniu, w czasie której jąkający się wie, co chce powiedzieć, ale nie może tego uczynić z powodu mimowolnego powtarzania, przeciągania lub blokowania głosek lub sylab;
- zaburzenia płynności ekspresji słownej, charakteryzującej się mimowolnym, słyszalnym lub cichym powtarzaniem lub przedłużaniem głosek lub sylab, która to niepłynność występuje okresowo i nie podlega kontroli;
- wyuczone, błędne, mimowolne zachowanie werbalne (za: Ingham, Andrews, 1973; Grzybowska, 1987);
- wszystko, co robi jąkający się, aby mówić płynnie ( za: Weiss, 1964);
- zaburzenie komunikacji słownej (za: Zaleski, 1996);
- zachowanie postrzegane jako jąkanie przez wiarygodnego obserwatora, który pozostaje we względnej zgodności opinii z innymi obserwatorami (za: Bloodstein, 1981).
Rodzaje jąkania
Klasyfikacja jąkania jest ciągle dyskutowana. Głównym problemem jest ustalenie jasnych kryteriów podziału. Można wskazać na 3 podstawowe kryteria: fizjologiczne, lingwistyczne, psychologiczne.
Fizjologia jąkania próbuje ustalić jego somatyczne przyczyny i na tej podstawie wyróżnia:
- jąkanie kloniczne, w którym przeważają skurcze kloniczne,
- jąkanie toniczne, w którym przeważają skurcze toniczne,
- jąkanie kloniczno-toniczne, w którym nasilenie skurczów klonicznych i tonicznych jest wyrównane.
Najbardziej znanymi metodami używanymi w treningu płynności mówienia są:
- metody bezpośrednie – bezpośrednio oddziaływają na niepłynność mówienia za pomocą różnych ćwiczeń oddechowych, fonacyjnych, artykulacyjnych i słuchowych:
- kierujące uwagę jąkającego się na akt mówienia:
- metoda Gutzmana;
- metoda Froeschelsa;
- metoda Fernau – Horn;
- mówienie rytmiczne;
- mówienie wydłużone;
- metoda „Echo”;
- metoda łącząca terapię fizjologiczną z psychologiczną;
- technika swobodnego przepływu powietrza;
- analiza objawów jąkania;
- technika startu mowy;
- trening negatywny;
- warunkowanie instrumentalne;
- metoda Van Kipera;
- metoda Shechana;
- metoda Frazera.
- odwracające uwagę jąkającego się od aktu mówienia:
- metoda Liebmanna;
- maskowanie.
- kierujące uwagę jąkającego się na akt mówienia:
- metody pośrednie – oddziaływają na procesy leżące u podstaw mówienia bez korekcji jej niepłynności:
- porada;
- armakoterapia i ziołolecznictwo;
- leczenia paramedyczne i parapsychologiczne;
- terapia ruchowa, połączona z zabawą;
- logorytmika;
- metody psychoterapeutyczne:
- psychoterapia treningowa;
- hipnoterapia;
- proste ćwiczenia pozytywne;
- trening negatywny;
- relaksacja;
- trening relaksacyjny;
- desensytyzacja;
- psychoanaliza;
- psychodrama.
- metody kompleksowe – łączące różne techniki bezpośredniego lub pośredniego oddziaływania na niepłynność mówienia:
- program Perkinsa;
- program Van Kipera;
- program Engiel;
- program Janeczko i Lewandowskiej;
- program Chętka;
- program Boberga;
- program Starkweathera;
- program Wendlandta;
- program Tarkowskiego.
Za autorką: Marzeną Mieszkowicz – neurologopedą
Bibliografia:
Adamczyk B. – Trening i psychoterapia w metodzie „Echo”, „Logopedia” 1977, nr 10.
Bochniarz A.- Korektor mowy jako transformator i intensyfikator informacji, w: Materiały III krajowego sympozjum psychologii defektologicznej, (red.) A. Jędrzejczak, Wrocław 1982.
Chęciek M. – Etapy w zmodyfikowanym programie psychofizjologicznej terapii jąkających się, „Logopedia” 1997, nr 24.
Engiel Z.- Próba opracowania systemu ćwiczeń logopedycznych w rehabilitacji jqkania. Cz. IV, „Zagadnienia Wychowawcze a Zdrowie Psychiczne” 1977, nr 6.
Gałkowski T. Jastrzębowska G. (red.) – Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, Opole 1999.
Kałużyński J. – Relaksacja jako metoda opanowania tremy u jąkających się, w: Wybrane zagadnienia z defektologii, t. 3, red. T. Gałkowski, Warszawa 1971.
Kałużyński J. – Zastosowanie hipnozy w usuwaniu jąkania, „Logopedia” 1975, nr I 5-16.
Kratochvil S. – Psychoterapia. Kierunki, metody, badania, Warszawa 1974.
Markiewicz J. – Reedukacja psychomotoryczna dzieci jąkających się, „Problemy Psychoterapii Dzieci i Młodzieży” 1973, t. 2.
Mitrynowicz A. – Jąkanie. Przyczyny i leczenie, Warszawa 1952.
Tarkowski Z. – Jąkanie wczesnodziecięce, wyd. 2, Warszawa 1998.
Tarkowski Z. – Jąkanie, Warszawa WN PWN 1999.