Termin „dyslalia” pochodzi z greckiego „dys” oznacza „zaburzenie”, lalia – „mowa”. Po raz pierwszy użył tego terminu profesor Uniwersytetu Wileńskiego – Józef Frank w 1823 roku.
Do najczęściej spotykanych zaburzeń mowy u dzieci należy nieprawidłowa artykulacja. Dla określenia zaburzeń artykulacyjnych zwykło się używać terminu „dyslalia”. Nie jest to termin jednoznaczny. Określa się nim:
- wszystkie nieprawidłowości wymowy, wywołane najrozmaitszymi czynnikami;
- jedynie zaburzenia artykulacji pochodzenia korowego;
- jedynie zaburzenia wymowy pochodzenia obwodowego
Wynika z tego, iż dyslalia to nazwa kategorii zaburzeń, których istotą jest nieprawidłowa realizacja dźwięków mowy.
Istnieje, zatem, wśród autorów zgodność, iż jest to zaburzenie przejawiające się nieprawidłowościami w sferze wymowy. Natomiast nie ma jednomyślności, co do tego, czy wszystkie zaburzenia ujawniające się w płaszczyźnie segmentalnej powinno się określać mianem dyslalii. Wynika to z faktu, iż nieprawidłowości wymowy mogą mieć różne pochodzenie.
Wśród wielu definicji dyslalii zwraca się uwagę na szereg aspektów tego zjawiska.
G. Demelowa definiuje dyslalię jako „nieprawidłowość w realizacji jednej głoski, wielu głosek, a nawet wszystkich, lub niemal wszystkich głosek od razu, krańcowy stan dyslalii nazywa się bełkotem. Zachowane są rytm, melodia i akcent, sama wymowa jest jednak zatarta, mało zrozumiała lub zupełnie niezrozumiała”.
Według H. Spionek dyslalia to „zaburzenie mowy polegające na niemożności prawidłowego wymawiania określonych dźwięków”.
Według L. Kaczmarka to „wadliwa realizacja fonemów, odbiegająca od ustalonej przez tradycję normy”.
Natomiast H. Rodak uważa dyslalię jako „symptom zaburzenia rozwoju mowy, dotyczący tylko jednego aspektu języka – aspektu artykulacyjnego”.
W zależności od poziomu uszkodzenia mechanizmów mowy wyróżnia się:
- dyslalię pochodzenia ośrodkowego – wynikającą z nieprawidłowej struktury lub funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego; zaburzenia charakterystyczne dla tego typu dyslalii związane są z niemożnością prawidłowego różnicowania słuchowego dźwięków oraz wykonywania ruchów artykulacyjnych;
- dyslalię motoryczną – jej przyczyna zlokalizowana jest w obrębie drogi odśrodkowej, biegnącej od kory mózgowej do nerwów obwodowych;
- dyslalię sensoryczną – wynikającą z uszkodzeń na drodze wstępującej, tj. od obwodu do kory mózgowej.
Inne klasyfikacje uwzględniają lokalizację uszkodzenia narządu mowy; ze względu na to kryterium wyróżnia się:
- dyslalię korową – wywołana jest przez uszkodzenia w obrębie kory mózgowej;
- dyslalię podkorową – w której uszkodzenia obejmują struktury podkorowe;
- dyslalię obwodową – wynikającą z defektu obwodowego, wywołującego wyłącznie zakłócenia w sferze dźwięków, którym nie towarzyszą inne patologiczne zjawiska językowe.
W zależności od jakości defektu wyróżnia się dyslalię :
- czynnościową – ujmowaną jako wadliwa wymowa głosek przy braku uszkodzeń organicznych w budowie aparatu artykulacyjnego;
- organiczną – uwarunkowaną obwodowymi uszkodzeniami: niedosłuchem, anomaliami w budowie narządu jamy ustnej, uzębienia, języka czy podniebienia.
W zależności od tego, czy zaburzenia artykulacji są zjawiskiem izolowanym, pierwotnym, czy wtórnym wywołanym przez inne zaburzenia rozwojowe, dyslalię dzieli się na:
- audiogenną – występującą w mowie dzieci z uszkodzonym narządem słuchu;
- sprzężoną z innymi zaburzeniami rozwojowymi.
L. Kaczmarek zaproponował podział dyslalii przyjmując kryterium objawowe. Wyróżnia trzy rodzaje dyslalii:
- dyslalię jednoraką – gdy odmiennie realizowany jest tylko jeden fonem; może być ona: prosta – zniekształcenie dotyczy tylko jednej cechy dystynktywnej fonemu ( np.: dźwięczności czy miejsca arykulacji); złożona – zniekształcenie dotyczy kilku cech dystynktywnych naraz (np.: miejsca artykulacji, dźwięczności i miękkości);
- dyslalię wieloraką – kiedy kilka lub kilkanaście fonemów realizowanych jest niezgodnie z tradycyjną normą; może być ona: prosta – wadliwa realizacja fonemu w obrębie jednej strefy artykulacyjnej, zniekształceniu ulega jedna cecha dystynktywna fonemu (np.: dźwięczne g zamieniane na bezdźwięczne k); złożona – niekształcenie kilku cech dystynktywnych równocześnie (np.: g substytuowane jest przez t, czyli zamiana dźwięczności i miejsca artykulacji);
- dyslalię całkowitą (alalia motoryczna, bełkot, słuchoniemota motoryczna) – wadliwa wymowa w obrębie kilku stref artykulacyjnych. Wypowiedź jest realizowana za pomocą elementów prozodycznych – rytmu, akcentu, melodii.
Do dyslalii zalicza się następujące wady wymowy:
- sygmatyzm – nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych [s, z, c, z; š, ž, č, ž; ś, ź, ć, ź];
- rotacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski [r];
- kappacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski [k];
- lambdacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski [l];
- gammacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski [g];
- betacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski [b];
- mowę bezdźwięczną – wymawianie głosek dźwięcznych jako ich bezdźwięczne odpowiedniki;
- szadzenie – nieprawidłowa wymowa głosek dentalizowanych szeregu [s, z, c, z] jako [š, ž, č, ž], (używanie š zamiast s, np.: šova zamiast sova);
- inne odchylenia od normy artykulacyjnej.
Bibliografia:
Demelowa G., Elementy logopedii, Warszawa 1979.
Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1997
Rodak H., Terapia dziecka z wadą wymowy, Warszawa 1994.
Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów, a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1975.