Autor: Kinga Turek
Wstęp
Obecnie, wraz z postępem rozwoju medycyny, odnotowuje się większą przeżywalność dzieci z zaburzeniami rozwojowymi, już na etapie życia płodowego. Coraz więcej dzieci ma deficyty rozwojowe. Rodzice zaniepokojeni rozwojem swojego dziecka, mają możliwość korzystania z wielu różnych form opieki, wspierania rozwoju i edukacji, na każdym poziomie jego rozwoju. Mogą zasięgnąć informacji u lekarza rodzinnego, w Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie, w Miejskim lub Gminnym Ośrodku Pomocy Społecznej, w Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej, w Kuratorium Oświaty, w organizacjach pozarządowych działających na rzecz dzieci niepełnosprawnych. Placówkami zajmującymi się wczesną identyfikacją zaburzeń rozwojowych są między innymi Ośrodki Wczesnej Interwencji oraz Wczesnego Wspomagania Rozwoju (Abramowska 2009, Waszkielewicz 2009).
Rozwinięcie
Wczesne Wspomaganie Rozwoju
Wczesne Wspomaganie Rozwoju określa się jako zespół wielokierunkowych oddziaływań
w stosunku do dziecka, u którego zdiagnozowano lub podejrzewa się nieprawidłowości rozwojowe. Zajęcia Wczesnego Wspomagania Rozwoju dziecka prowadzone są od momentu wykrycia niepełnosprawności dziecka do czasu rozpoczęcia nauki w szkole. Wsparciem objęta jest też rodzina dziecka (Abramowska 2002, Abramowska 2009, Turek 2015, Waszkielewicz 2009).
Akty prawne regulujące WWR
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 11 października 2013 roku odnosi się do organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci (Dz. U. 2013, poz. 1257). (http://isap.sejm.gov.pl). Niniejsze rozporządzenie było poprzedzone rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 lutego 2009 r. w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci (Dz. U. Nr 23, poz. 133), które utraciło moc z dniem
1 września 2013 r. na podstawie art. 1 pkt 15 lit. a ustawy z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Poz. 827).
Placówki WWR
Wczesne wspomaganie realizuje w warunkach polskich oświata na bazie regulacji rozporządzeń do ustawy o systemie oświaty przez publiczne lub niepubliczne poradnie, przedszkola, szkoły lub ośrodki. Muszą one dysponować środkami dydaktycznymi i sprzętem, niezbędnymi do prowadzenia wczesnego wspomagania. W szczególnych przypadkach wspomaganie może odbywać się też w domu chorego dziecka (Abramowska 2009, Waszkielewicz 2009, Turek 2015).
Ośrodek Wczesnego Wspomagania Rozwoju w Myślenicach
01.01.2004r. powstał Ośrodek Rehabilitacyjno – Edukacyjno – Wychowawczy w Myślenicach. Następnie w 07.03.2006 r. na wniosek dyrektora OREW, utworzone zostały oddziały Wczesnego Wspomagania Rozwoju. Ośrodek miał możliwość realizacji wskazań zawartych w opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka.
Wczesne Wspomaganie Rozwoju działa na podstawie programu rządowego „Wczesna, wielospecjalistyczna, kompleksowa, skoordynowana i ciągła pomoc dziecku zagrożonemu niepełnosprawnością lub niepełnosprawnemu oraz jego rodzinie”, który został zarekomendowany przez MEN 21.11.2006r. (https://archiwum.men.gov.pl). Aktem prawnym regulującym WWR jest wspomniane rozporządzenie MEN z dnia 11.10.2013r w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci (DZ. U. 2013, poz. 1257).
Zespół Wczesnego Wspomagania Rozwoju
Zespół Wczesnego Wspomagania Rozwoju został powołany przez dyrektora ośrodka. W skład zespołu wchodziły osoby posiadające przygotowanie do pracy z małymi dziećmi o zaburzonym rozwoju psychoruchowym. W 2006r. byli to: oligofrenopedagog, psycholog, logopeda, rehabilitant.
Do zadań zespołu należało i jest to nadal aktualne:
– opracowanie, na podstawie opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, kierunków i harmonogramu działań w stosunku do dziecka i jego rodziny, w zakresie wczesnego wspomagania;
– zapewnienie dziecku rehabilitacji, terapii lub innych form pomocy, stosownie do jego potrzeb;
– opracowanie i realizowanie z dzieckiem i jego rodziną indywidualnego programu wczesnego wspomagania, z uwzględnieniem działań wspomagających rodzinę dziecka w zakresie realizacji programu, koordynowania działań specjalistów prowadzących zajęcia z dzieckiem oraz oceniania postępów dziecka;
– analizowanie skuteczności pomocy udzielanej dziecku i jego rodzinie, wprowadzanie zmian w indywidualnym programie wczesnego wspomagania, stosownie do potrzeb dziecka i jego rodziny,
– planowanie kolejnych działań w zakresie wczesnego wspomagania (Waszkielewicz, 2009).
Koordynatorem pracy zespołu jest dyrektor ośrodka. Zespół szczegółowo dokumentuje działania prowadzone w ramach indywidualnego programu wczesnego wspomagania.
Zajęcia w ramach wczesnego wspomagania odbywają się w wymiarze od 4 do 8 godzin w miesiącu. Godziny pracy z dzieckiem wynikają od jego możliwości psychofizycznych oraz potrzeb. Zajęcia są prowadzone indywidualnie z dzieckiem i jego rodziną. W przypadku dzieci, które ukończyły 3 rok życia, zajęcia w ramach wczesnego wspomagania mogą być prowadzone w grupach liczących 2 lub 3 dzieci, z udziałem ich rodzin. Zajęcia z dziećmi, które nie ukończyły 3 roku życia, mogą być prowadzone także w domu rodzinnym dziecka (Waszkielewicz, 2009).
Zespół współpracuje z rodziną dziecka w szczególności przez:
– „udzielanie pomocy w zakresie kształtowania postaw i zachowań pożądanych w kontaktach
z dzieckiem,
– wzmacnianie więzi emocjonalnej pomiędzy rodzicami i dzieckiem, rozpoznawanie zachowań dziecka i utrwalanie właściwych reakcji na te zachowania;
– udzielanie instruktażu i porad oraz prowadzenie konsultacji w zakresie pracy z dzieckiem;
– pomaganie w przystosowaniu warunków w środowisku domowym do potrzeb dziecka oraz
w pozyskaniu i wykorzystaniu w pracy z nim odpowiednich środków dydaktycznych i niezbędnego sprzętu” (Waszkielewicz 2009, s.9).
Z czasem wzrosła liczba dzieci w Ośrodku, przez co zespół specjalistów również się poszerzył. Obecnie należą do niego: lekarz rehabilitacji, pielęgniarka, 2 psychologów, 2 neurologopedów, 4 pedagogów specjalnych, w tym: 2 oligofrenopedagogów, surdopedagog, tyflopedagog, 2 fizjoterapeutów, dogoterapeuta, hipoterapeuta, 3 terapeutów Biofeedback, psychoterapeuta.
Dzieci Wczesnego Wspomagania Rozwoju
Pierwsza grupa rozpoczynająca w 2006r. zajęcia wczesnego wspomagania liczyła 8 podopiecznych. Obecnie w 2016r. jest ich 90 i stale przybywa. Wśród dzieci, które uczęszczają na zajęcia WWR w Myślenicach, można wskazać na liczną grupę wcześniaków, upośledzonych umysłowo, niedosłyszących, niedowidzących, z mózgowym porażeniem dziecięcym, autystycznych, ze sprzężoną niepełnosprawnością, z brakiem lub opóźnionym rozwojem mowy, z różnorodnymi zaburzeniami w rozwoju motorycznym, z różnorodnymi zaburzeniami w rozwoju w rozwoju mowy związanymi z wadami rozwojowymi i nieprawidłowościami anatomicznymi (np.: rozszczep podniebienia), dysfunkcjami oddychania, ssania, połykania i żucia, z wadami genetycznymi (np.: Zespół Downa).(Turek, 2015).
Edukacja WWR
Edukacja jest pojęciem związanym z rozwojem i zdobywaniem wiedzy przez człowieka. Wszyscy specjaliści pracujący w oddziałach Wczesnego Wspomagania Rozwoju różnymi metodami i sposobami przekazują wiedzę, kształtują określone cechy i umiejętności swoich podopiecznych. Każdy ze specjalistów zajmuje się daną sferę rozwojową dziecka, w zależności od swojej specjalności. Zapewnienie dzieciom wszechstronnego i harmonijny rozwoju, jest głównym celem pracy całego zespołu Wczesnego Wspomagania Rozwoju dziecka.
Ośrodek oferuje różnorodne zajęcia, które mają kształcić i wypracowywać u dziecka określone, pożądane umiejętności. Należą do nich: zajęcia rehabilitacyjne, psychologiczne, logopedyczne, pedagogiczne, dogoterapia, hipoterapia, zajęcia sensoryczno – motoryczne, biofeedback, sala doświadczeń świata.
Obszary Wczesnego Wspomagania Rozwoju
Wczesne Wspomaganie Rozwoju obejmuje całą rodzinę dziecka oraz najbliższe środowisko. Praca z dzieckiem dotyczy: usprawniania, nauczania, wspierania, wychowania. Praca z rodzicami dotyczy: pozyskiwania informacji, wspierania, współpracy, informowania o postępach dziecka i metodach pracy w domu. Praca ze środowiskiem dotyczy: współpracy z pionem medycznym, współpracy z Poradnią Psychologiczno – Pedagogiczną, działalności informacyjnej.
Praca specjalistów polega na maksymalnym wykorzystaniu potencjału rozwojowego dziecka, aby możliwie jak najlepiej przygotować go do podjęcia nauki szkolnej w szkole, bądź innych placówkach zajmujących się edukacją. Aby jak najlepiej poznać dziecko, jego możliwości
i ograniczenia, potrzebne jest przeprowadzanie rzetelnej diagnozy interdyscyplinarnej. Pozwala ona w późniejszym czasie określić zakres edukacyjny dla dziecka, w tym jego program terapeutyczny.
Diagnoza interdyscyplinarna
Powołany w placówce zespół ds. wczesnego wspomagania rozwoju dziecka na podstawie opinii poradni psychologiczno – pedagogicznej przeprowadza diagnozę dziecka, która pozwala ocenić wszystkie obszary aktywności dziecka i jego możliwości poznawcze. Prawidłowo przeprowadzona diagnoza wieloprofilowa (diagnoza medyczna, psychologiczna, logopedyczna, pedagogiczna i inna) powinna dostarczać informacji o przyczynach zagrożenia niepełnosprawnością dziecka, bądź jego niepełnosprawności. Informacje te odnoszą się także do rodziny dziecka, ich stosunku do problemów rozwojowych dziecka, podejmowanych przez rodzinę próbach poradzenia sobie z zaburzeniami oraz trudnościami wychowawczymi. W ocenie stanu dziecka należy rzetelnie zdiagnozować rozwój ruchowy dziecka, rozwój zmysłów, rozwój mowy, umysłowy, rozwój emocjonalny oraz społeczny. Diagnozę powinno kończyć ustalenie wniosków do pracy i wskazówek oraz instruktażu dla rodziców (Abramowska 2002).
Program Wczesnego Wspomagania Rozwoju
Kolejnym etapem, po opracowaniu diagnozy dziecka, jest opracowanie przez grupę specjalistów, pod kątem swojej dziedziny wiedzy, indywidualnego programu wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Indywidualny program jest opracowywany na okres 6 miesięcy. Po tym czasie dokonywana jest pierwsza ewaluacja programu. Od jej wyników zależy dalszy przebieg terapii dziecka. Indywidualny program wczesnego wspomagania rozwoju dziecka powinien zawierać: dane dziecka; wieloprofilową diagnozę dziecka; wnioski do pracy dla specjalistów oraz instruktaże dla rodziców; opis procesu wspomagania rozwoju aktywności lub czynności, w odniesieniu do wszystkich sfer funkcjonowania dziecka, z uwzględnieniem procedury czynności i metod wspomagających funkcje biorące udział w danej aktywności czy czynności; określenie zasad współpracy pomiędzy specjalistami i rodzicami; określenie psychopedagogicznego i socjalnego wsparcia dla rodziny; analizę postępów dziecka z dalszymi wskazaniami do pracy z dzieckiem i rodziną (Abramowska 2002, Abramowska 2009, Turek 2015).
Niezbędna w pracy logopedy jest współpraca ze wszystkim specjalistami Wczesnego Wspomagania Rozwoju oraz rodzicami, opiekunami, bądź innymi osobami z bliskiego otoczenia dziecka. Osoby z zespołu Wczesnego Wspomagania są specjalistami w swoich dziedzinach wiedzy i pracują w TEAM–ie. Wymieniają się informacjami dotyczącymi dziecka, które są niezbędne w całościowej jego ocenie. Zakres ich oddziaływań wzajemnie się przeplata. Specjaliści kształtują społecznie pożądane postawy oraz prawidłowe nawyki i umiejętności dziecka.
Terapia Wczesnego Wspomagania Rozwoju
Rodzice dzieci uczęszczających na zajęcia Wczesnego Wspomagania Rozwoju mogą liczyć na pomoc indywidualną. W zależności od ustaleń zespołu może to być terapia psychologiczna, pedagogiczna, logopedyczna, rehabilitacja ruchowa, dogoterapia i inna. Dostępna też jest pomoc grupowa (np.: zajęcia grupowe, logorytmika, muzykoterapia). (Abramowska 2002).
Profilaktyka WWR
Wczesną identyfikacją zaburzeń rozwojowych dzieci zajmują się specjaliści w Ośrodkach Wczesnej Interwencji oraz Wczesnego Wspomagania Rozwoju. Jedną z istotnych cech Wczesnego Wspomagania Rozwoju jest to, iż oferowana pomoc jest wczesna. Wczesne rozpoznanie problemów rozwojowych dziecka i objęcie go specjalistyczną opieką daje szansę na zminimalizowanie trudności rozwojowych lub ich całkowite wyeliminowanie. Im młodsze dziecko zostanie objęte terapią, tym większe ma szanse na prawidłowy, harmonijny rozwój (Abramowska 2002). Odpowiednio wcześnie podjęta profilaktyka wobec dziecka jest skuteczniejsza oraz korzystniejsza. Im szybsza diagnoza wraz z ustaleniem działań korekcyjnych, tym lepiej dla dziecka. Rokowania względem dziecka są wówczas dużo bardziej optymistyczne. Terapia podjęta dopiero w późniejszym wieku trwa dłużej. Często dochodzi do utrwalenia niewłaściwych nawyków oraz zachowań dziecka. W takich przypadkach trudno przewidzieć efekt terapii oraz czy będzie ona spełniała oczekiwania rodziców (Turek 2015).
Profilaktyka logopedyczna
Logopedia jest nauką interdyscyplinarną, która ma ścisłe powiązania z innymi naukami, w tym z medycyną. Można, biorąc za przykład nauki medyczne, wskazać na trzy poziomy profilaktyki logopedycznej. Są to: profilaktyka pierwotna, wtórna, trzeciorzędowa. W profilaktyce pierwszorzędowej najważniejsze są działania promujące rozwój mowy oraz skuteczne porozumiewanie się. W profilaktyce wtórnej chodzi o wczesne rozpoznanie opóźnień rozwoju mowy, zakłóceń oraz zaburzeń w komunikowaniu się (Węsierska, 2012). Logopeda w swojej pracy podejmuje szereg działań mających na celu zapobieganie występowaniu ewentualnych przyszłych zaburzeń mowy. Zajmuje się wczesną identyfikacją zaburzeń mowy. Stymuluje proces nabywania przez dziecko sprawności, od których zależy prawidłowy przebieg kompetencji językowej i komunikacyjnej. Głównym celem profilaktyki logopedycznej jest zapobieganie powstawaniu wad oraz wspomaganie rozwoju mowy dziecka, między innymi poprzez stymulowanie prawidłowego rozwoju odruchów niemowlęcych, wykształcenie umiejętności: prawidłowego sposobu połykania, oddychania (Stecko, 2002). Do zadań logopedy należą także badania przesiewowe, dzięki którym można szybko wychwycić dzieci z grupy ryzyka i podjąć wczesną interwencję logopedyczną. W profilaktyce trzeciorzędowej chodzi głównie o działania prewencyjne, czyli zapobiegające i wspomagające wobec tych osób, u których zdiagnozowano zaburzenia komunikacyjne (Węsierska, 2012).
Profilaktyka odnosi się również do działań logopedy, które skierowane są w głównej mierze do rodziców dzieci. Logopeda powinien uświadamiać rodziców o znaczeniu i istocie profilaktyki logopedycznej. To właśnie oni powinni być informowani o procesie rozwoju mowy. Logopedzi, jak również inni specjaliści (lekarze, nauczyciele, pedagodzy) powinni uświadamiać rodziców o czynnikach jakie mają pozytywny i negatywny wpływ na rozwój mowy. Udzielać porad, wskazówek, służyć radą i pomocą. Rodzice powinni posiadać wiedzę dotyczącą rozwoju mowy ich dziecka, być świadomi czynników, które wspierają bądź zaburzają proces jej kształtowania. Wówczas znaliby odpowiedzi na istotne pytania, które dotyczą między innymi.: Jakie są odruchy dziecięce oraz konsekwencje przetrwałych odruchów?; Czy istotny jest sposób oddychania?; Jaki jest wpływ karmienia na trening mowy?; Czy ważna jest pozycja dziecka w czasie snu i czuwania?; Jak ważne jest dbanie o zęby oraz prawidłowy zgryz?; Jak stymulować mowę dziecka?; Czy warto ćwiczyć narządy artykulacyjne?; Co to są onomatopeje?; Dlaczego warto uczyć czytać małe dzieci? Rodzice znając konsekwencje, jakie wiążą się z zaniedbaniem dziecka w okresie najintensywniejszego rozwoju mowy, potrafiliby im zaradzić. Rodzice powinni wiedzieć i posiadać informacje gdzie szukać pomocy w razie problemów z dzieckiem. Znaczenie profilaktyki logopedycznej i wiedzę z tego zakresu powinni także posiadać lekarze (pediatrzy, laryngolodzy, foniatrzy, dentyści, ortodonci, rehabilitanci i inni). (Turek 2015).
Współpraca z rodzicami
Dobrym pomysłem, w celu określenia zasad wzajemnej współpracy, jest zawarcie przez logopedę pisemnego kontraktu z rodzicem. „W kontrakcie powinien zostać określony cel terapii, zasady wzajemnej współpracy logopedy z rodzicem, odpowiedzialność logopedy przed rodzicem oraz zobowiązania rodzica wobec logopedy. Rodzic w kontrakcie wyraża pisemną zgodę na terapię logopedyczną swojego dziecka, a tym samym na proponowane przez logopedę badania i metody terapii. Logopeda powinien wymienić ćwiczenia, których będzie dotyczyć terapia. Rodzic powinien być świadomy, iż wypełnienie zobowiązań zawartych w kontrakcie zadecyduje o ostatecznym efekcie terapii logopedycznej” (Turek 2015, s.5).
Logopeda jako specjalista WWR
Diagnoza logopedyczna
Narzędzia diagnostyczne w terapii logopedycznej, dobierane są indywidualnie do danego dziecka. Bazują na opinii z poradni psychologiczno-pedagogicznej, która dostarcza cennych wskazówek o dziecku.
Narzędzia diagnostyczne
Do narzędzi diagnostycznych, które wykorzystuje logopeda należą: wywiad, obserwacja, metody badania funkcji poznawczych, testy do badania poziomu komunikacji niewerbalnej, ocena narządów artykulacyjnych, testy do badania artykulacji, testy do oceny rozwoju mowy dzieci z wybranymi zaburzeniami rozwojowymi (np.: dzieci z niepłynnością mowy, z niedokształceniem mowy o typie afazji, mowa rozszczepowa, mowa dyzartryczna), ocena słuchu fonematycznego, ocena lateralizacji. Każde narzędzie, w celu poznania i postawienia diagnozy, jest dobierane indywidualnie do każdego dziecka.
Terapia logopedyczna
Działania terapeutyczne logopedy wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, w zależności od jego etapu rozwojowego, dotyczą stymulowania i rozwijania: odruchów niemowlęcych w odniesieniu do terapii karmienia; terapii ustno – twarzowej; terapii karmienia; somatognozji; rozwoju komunikacji niewerbalnej, rozwoju komunikacji werbalnej; rozwoju zabawy a rozwoju mowy; rozwoju mowy a terapii wad wymowy, rozwoju spostrzegania wzrokowego oraz wczesnej nauki czytania sylabami, rozwoju spostrzegania słuchowego, rozwoju sprawności manualnej oraz nauki pisania (Turek 2015).
Metody pracy logopedy
Logopeda w swojej pracy wykorzystuje szereg metod logopedycznych. Ogólny podział metod na wczesnym wspomaganiu, którymi posługuje się logopeda, dotyczy sposobów stymulacji i rozwoju komunikacji niewerbalnej, sposobów stymulacji i rozwoju komunikacji werbalnej, sposobów nauki i pokonywania trudności w opanowaniu umiejętności czytania, sposobów nauki i pokonywania trudności w opanowaniu umiejętności pisania jak również inne. Aby terapia z danym dzieckiem przynosiła oczekiwany rezultat, należy korzystać z wielu różnorakich metod pracy. Wskazane jest ich modyfikowanie i dostosowywanie do potrzeb i możliwości konkretnego dziecka.
Zakończenie
Obecnie w Polsce nadal nie ma jednolitego systemu opieki nad dzieckiem z zaburzonym rozwojem oraz nad jego rodziną. Zarówno w sferze przepisów prawa, jak i w ofercie służb publicznych i niepublicznych, kierowanej do dziecka i jego rodziny, są zauważalne ciągłe zmiany. Pomimo tej sytuacji, najważniejsze jest to, aby zapewnić fachową pomoc, opiekę i odpowiednie wsparcie wobec dziecka zagrożonego niepełnosprawnością, bądź niepełnosprawnego a także wobec jego rodziny. Ważne jest rozpoczęcie wczesnego działania przez rodziców oraz specjalistów. Ośrodki Wczesnego Wspomagania Rozwoju dziecka służą pomocą na wczesnych etapach rozwojowych dziecka. Wczesne postawienie diagnozy oraz podjęcie terapii są szansą dla dzieci z trudnościami rozwojowymi. To także pomoc dla rodziców, którzy nie są osamotnieni w trudnych chwilach ich życia. Dzięki wspólnej terapii z dzieckiem, mają szansę na zrozumienie potrzeb swoich pociech, zaakceptowanie sytuacji oraz radzenie sobie z problemami. Wczesne Wspomaganie Rozwoju to szansa dla nich na zmianę życia na lepsze.
Bibliografia
Publikacje zwarte
ABRAMOWSKA B. (red.), (2009)., Twoje dziecko jest inne. Informacje i porady praktyczne dla rodziców i dzieci zagrożonych niepełnosprawnością bądź dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w wieku 0−7 lat, Warszawa: PSOUU. ISBN 978-83-60105-66-5.
ABRAMOWSKA B. (red.), (2002), Wczesna interwencja, Warszawa: PSOUU. ISBN 83-905283-8-x.
STECKO E. (2002), Zaburzenia mowy u dzieci: wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. ISBN 978-83-235-0347-7
TUREK K. (2015), Teczka pracy logopedy. Wczesna interwencja i wczesne wspomaganie rozwoju w logopedii, Poznań: Forum Media Polska. ISBN 978-83-260-2082-7.
WASZKIELEWICZ A. M. (2009), Wczesne wspomaganie. System edukacji, Kraków: Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego. ISBN 978-83-61170-56-3.
Artykuły w pracach zbiorowych
WĘSIERSKA K. (2012), Profilaktyka logopedyczna w ujęciu systemowym, [w:] Węsierska K. (red.) Profilaktyka logopedyczna w praktyce edukacyjnej, Tom I, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 25-47. NR 2927
Źródła internetowe
http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20130001257 (dostęp: 15.02.2016).