Kompetencje  nauczyciela – logopedy, specjalisty Wczesnego Wspomagania Rozwoju

Autor: Kinga Turek

Wstęp

Wczesne Wspomaganie Rozwoju (WWR) określa się jako zespół wielokierunkowych oddziaływań skierowanych na dziecko. Zabiegi te dotyczą dziecka, u którego zdiagnozowano lub podejrzewa się nieprawidłowości rozwojowe.   WWR można określić jako pobudzanie psychoruchowego i społecznego rozwoju dziecka od chwili wykrycia niepełnosprawności do czasu podjęcia nauki w szkole. Zatem wczesne wspomaganie rozwoju to szansa dla tych dzieci, które przychodząc na świat, mają problemy rozwojowe. Zakres tego oddziaływania może być bardzo różny, w zależności od zdiagnozowanych przez specjalistów deficytów rozwojowych. Wczesne rozpoznanie problemów rozwojowych dziecka i objęcie go specjalistyczną opieką, są szansą na zminimalizowanie trudności rozwojowych lub ich całkowite wyeliminowanie. Należy także zaznaczyć, iż rodzina dziecka również jest pod stałą opieką specjalistów [1, 2, 12, 13].

Rozwinięcie

W Polsce wczesne wspomaganie rozwoju prowadzone jest na bazie regulacji rozporządzeń do ustawy o systemie oświaty przez publiczne lub niepubliczne poradnie, przedszkola, szkoły lub ośrodki. W szczególnych przypadkach wspomaganie może odbywać się też w domu chorego dziecka [13].

Rodzice, aby zapisać dziecko na zajęcia do Ośrodka, gdzie prowadzone są zajęcia  wczesnego wspomagania rozwoju, muszą dostarczyć opinię poradni psychologiczno – pedagogicznej o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Jest to najważniejszy i niezbędny dokument, aby otrzymać bezpłatną pomoc ze strony specjalistów. Dodatkowym dokumentem, wydawanym przez komisję lekarską, jest orzeczenie o niepełnosprawności dziecka. Oprócz tych dokumentów, ważne jest także skierowanie od lekarza specjalisty, np.: neurologa [1, 13].

Pomoc udzielana dzieciom z problemami rozwojowymi powinna być wczesna,  wielodyscyplinarna, ciągła oraz kompleksowa. Istotny, z punktu widzenia terapii, jest czas podjęcia wczesnego wspomagania rozwoju. Odgrywa on znaczącą rolę. Terapia powinna być prowadzona możliwie jak najwcześniej. Profilaktyka jest wówczas skuteczniejsza i tańsza. Rokowania dziecka są lepsze, im wcześniej ono trafi do Ośrodka. Wówczas szybciej zostaje postawiona diagnoza, w wyniku której są podjęte działania korekcyjne wobec dziecka. Wczesna, wielospecjalistyczna diagnoza umożliwia wyselekcjonowanie dzieci, które potrzebują celowych i fachowych oddziaływań terapeutycznych. Terapia podjęta dopiero w późniejszym wieku (np.: szkolnym) trwa dłużej, gdyż są utrwalone niewłaściwe nawyki, zachowania dziecka. W takiej sytuacji, na efekty terapii, trzeba dłużej czekać. Nie można również zagwarantować, iż będą one spełniały oczekiwania rodziców. Wielodyscyplinarność wczesnego wspomagania rozwoju odnosi się do pracy wielu specjalistów, zaangażowanych w pracę z dziećmi, w celu postawienia rzetelnej diagnozy i podjęcia rehabilitacji. Poszczególni specjaliści przez cały czas monitorują rozwój dziecka poprzez prowadzenie terapii, oraz okresowe aktualizowanie diagnozy. Dokonują ewaluacji założonego programu, który uzyskał akceptację rodziców. Kompleksowość oznacza całościowe, interdyscyplinarne postawienie diagnozy  poprzez współpracę wszystkich specjalistów zajmujących się dzieckiem. Na jej podstawie opracowany jest indywidualny program wczesnego wspomagania rozwoju dla dziecka [2, 13].

Wśród dzieci, które najbardziej potrzebują wczesnej, specjalistycznej opieki można, można wskazać [12, s. 46]:

  • „wcześniaki;
  • z grupy ryzyka okołoporodowego;
  • upośledzone umysłowo;
  • niesłyszące i niedosłyszące;
  • niewidome i niedowidzące;
  • głuchoniewidome;
  • z mózgowym porażeniem dziecięcym;
  • autystyczne;
  • ze sprzężoną niepełnosprawnością;
  • z brakiem lub opóźnionym rozwojem mowy;
  • z różnorodnymi zaburzeniami w rozwoju motorycznym;
  • z różnorodnymi zaburzeniami w rozwoju w rozwoju mowy związanymi
    z wadami rozwojowymi i nieprawidłowościami anatomicznymi (np.: rozszczep podniebienia), dysfunkcjami oddychania, ssania, połykania i żucia;
  • z wadami genetycznymi;
  • przewlekle chore;
  • z nasilonymi zaburzeniami zachowania (nadpobudliwość, lęki, moczenie)”

Zespół, czyli TEAM Wczesnego Wspomagania Rozwoju dziecka, jest powoływany przez dyrektora odpowiednio przedszkola, szkoły, ośrodka lub poradni, gdzie terapia będzie się odbywała. Do grona specjalistów, pracujących z małymi dziećmi na WWR należą osoby posiadające odpowiednie wykształcenie
i przygotowanie do pracy z małymi dziećmi o zaburzonym rozwoju psychoruchowym. Są to odpowiednio: logopeda, bądź neurologopeda,  pedagog posiadający kwalifikacje odpowiednie do rodzaju niepełnosprawności dziecka,
w szczególności: oligofrenopedagog (specjalista pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo), tyflopedagog (specjalista pracy z dziećmi niewidomymi) lub surdopedagog (specjalista pracy z dziećmi niesłyszącymi), psycholog oraz inni specjaliści – w zależności od potrzeb dziecka i jego rodziny [1, 2, 12, 13].

Każdy ze specjalistów zajmuje się daną sferę rozwojową dziecka, w zależności od swojej specjalności. Nauczyciel – logopeda odpowiada za komunikację dziecka. Do zadań logopedy należy przeprowadzenie diagnozy logopedycznej, opracowanie indywidualnego programu wczesnego wspomagania rozwoju dziecka w zakresie komunikacji oraz dokonywanie ewaluacji programu w określonych ramach czasowych. Indywidualny program jest opracowywany przez grupę specjalistów, pracujących w TEAM-ie, na okres 3 lub 6 miesięcy (w zależności od ustaleń zespołu). Po tym czasie dokonywana jest pierwsza ewaluacja programu. Od jej wyników zależy dalszy przebieg terapii dziecka [1, 2, 12].

Logopeda jest jednym z tych specjalistów, który na podstawie badań jest
w stanie, w dużej mierze, przewidzieć rozwój dziecka. Ocenia przebieg odruchowych reakcji w obrębie jamy ustnej dziecka, jego reakcję na dotyk, sposób oddychania   oraz pobierania pokarmu. Sprawdza rozwój komunikacji niewerbalnej i werbalnej dziecka, jego słownik zarówno bierny jak i czynny. Bada rozumienie i nadawanie mowy przez dzieci, sposób ich artykulacji, sprawność i budowę narządów mowy, płynność mówienia, słuch (głównie fonemowy), fonację. Badania te powinno być połączone z wywiadem z rodzicem oraz obserwacją dziecka. Prawidłowo wyrażone odruchy i funkcje kompleksu ustno – twarzowego są prymarne wobec sekundarnej umiejętności jaką jest artykulacja, czyli mowa. Logopeda może odpowiednio wcześnie wykryć nieprawidłowości związane z rozwojem mowy, bądź też wady wymowy.Rozwija komunikację językową dzieci, usprawnia umiejętności wypowiadania się, wyrównuje opóźnienia mowy, koryguje wady wymowy u dzieci poprzez liczne ćwiczenia artykulacyjne, słuchowe, fonacyjne i oddechowe oraz stymuluje rozwój poznawczo – językowy. Wzmacnia procesy związane z: pamięcią, uwagą, autokontrolą słuchową, wzrokiem i ruchem. Kształci umiejętności czytania
i pisania [3, 8, 10, 12].

Logopeda zajmuje się także szeroko pojętą profilaktyką logopedyczną. Jednym
z elementów profilaktyki logopedycznej są badania przesiewowe. Służą one wstępnej identyfikacji zaburzeń, na podstawie wykonywanych testów i innych szybkich metod badania, potrzebnych do wyodrębnienia dzieci z zaburzeniami mowy. Istotą badania przesiewowego jest wczesne wykrycie wady wymowy lub innych nieprawidłowości związanych z rozwojem mowy. Zostaje przeprowadzenia pełna diagnoza uzupełniona o wywiad z rodzicami i jeżeli to konieczne, o badania specjalistyczne. Wczesne rozpoznanie i usuwanie wad wymowy pomaga wyrównać deficyty rozwojowe,
a przez to zmniejszyć trudności w nauce szkolnej. Logopedyczne badania przesiewowe służą wychwyceniu i podjęciu działań korygujących trudności
w mówieniu [14].

Wczesne wspomaganie rozwoju dotyczy dzieci, które są zagrożone niepełnosprawnością. Im młodsze dziecko zostanie objęte terapią, tym większe ma szanse na prawidłowy, harmonijny rozwój. Nauczyciel – logopeda WWR powinien posiadać wiedzę dotyczącą całościowego spojrzenia na dziecko, od momentu narodzin do podjęcia przez dziecko nauki w szkole. Wiedza ta dotyczy:

  • Terapii ustno – twarzowej
  • Odruchów niemowlęcych a terapii karmienia.
  • Terapii karmienia.
  • Somatognozji.
  • Gotowości dziecka do komunikowania się.
  • Rozwoju komunikacji niewerbalnej.
  • Rozwoju komunikacji werbalnej.
  • Rozwoju zabawy a rozwoju mowy.
  • Rozwoju mowy a terapii wad wymowy.
  • Rozwoju spostrzegania wzrokowego oraz wczesnej nauki czytania sylabami.
  • Rozwoju spostrzegania słuchowego.
  • Rozwoju sprawności manualnej oraz nauki pisania [12].

Powołany w placówce zespół ds. wczesnego wspomagania rozwoju dziecka na podstawie opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej przeprowadza diagnozę dziecka, która pozwala ocenić wszystkie obszary aktywności dziecka i jego możliwości poznawcze. Nauczyciel – logopeda uczestniczy w przeprowadzaniu diagnozy interdyscyplinarnej. Prawidłowo przeprowadzona diagnoza wieloprofilowa (diagnoza medyczna, psychologiczna, logopedyczna, pedagogiczna i inna) powinna dostarczać informacji o przyczynach niepełnosprawności dziecka, jego rodzinie i jej stosunku do problemów rozwojowych syna lub córki, podejmowanych przez rodzinę próbach poradzenia sobie z zaburzeniami oraz trudnościami wychowawczymi. Diagnoza logopedyczna bazuje na opinii z poradni psychologiczno-pedagogicznej, która dostarcza cennych wskazówek o dziecku. Logopeda dobiera odpowiednie narzędzia diagnostyczne, indywidualnie do danego dziecka. Diagnozę powinno kończyć ustalenie wniosków do pracy i wskazówek oraz instruktażu dla rodziców. Kolejnym etapem, po opracowaniu diagnozy dziecka, jest opracowanie przez grupę specjalistów, pracujących w TEAM – ie, indywidualnego programu wczesnego wspomagania rozwoju dziecka [2, 13].

Indywidualny program jest opracowywany na okres 6 miesięcy. Po tym czasie dokonywana jest pierwsza ewaluacja programu. Od jej wyników zależy dalszy przebieg terapii dziecka. Indywidualny program wczesnego wspomagania rozwoju dziecka powinien zawierać:

  • dane dziecka;
  • wieloprofilową diagnozę dziecka;
  • wnioski do pracy dla specjalistów oraz instruktaże dla rodziców;
  • opis procesu wspomagania rozwoju aktywności lub czynności, w odniesieniu do wszystkich sfer funkcjonowania dziecka, z uwzględnieniem procedury czynności
    i metod wspomagających funkcje biorące udział w danej aktywności czy czynności;
  • określenie zasad współpracy pomiędzy specjalistami i rodzicami;
  • określenie psychopedagogicznego i socjalnego wsparcia dla rodziny;
  • analizę postępów dziecka z dalszymi wskazaniami do pracy z dzieckiem
    i rodziną [1, 2].

Nauczyciel – logopeda ustala program terapii, który jest dostosowany indywidualnie do danego dziecka. Odnosi się do jego aktualnej diagnozy, która wskazuje na jakim etapie rozwojowym jest dziecko. Zawiera następujące zagadnienia oraz kierunki działań w terapii logopedy wczesnego wspomagania rozwoju[12, s.17-20]:

„KIERUNEK: Terapia ustno – twarzowa [7, 11]

CEL OGÓLNY: Uaktywnienie mięśni za pomocą dotyku i prioprioceptywnej stymulacji

CELE SZCZEGÓŁOWE:

  • nauka kontroli ruchów mimicznych;
  • kontrola ruchów związanych z prawidłowym ssaniem, żuciem
    i połykaniem;
  • kontrola ruchów warg i języka.

KIERUNEK: Odruchy niemowlęce a terapia karmienia [8; 10]

CEL OGÓLNY: Stymulacja rozwoju poszczególnych odruchów niemowlęcych, istotnych podczas nauki karmienia.

CELE SZCZEGÓŁOWE:

  • stymulacja rozwoju wrażliwości twarzy na dotyk;
  • stymulacja rozwoju odruchu wargowego – szukania, otwierania, zwierania;
  • stymulacja rozwoju odruchu żuchwowego;
  • stymulacja rozwoju odruchu lizania;
  • stymulacja rozwoju odruchu wypychania;
  • stymulacja rozwoju odruchu ssania;
  • stymulacja rozwoju odruchu zwracania;
  • stymulacja rozwoju odruchu kąsania;
  • stymulacja rozwoju odruchu uszno – powiekowego (oraz MORO).

KIERUNEK: Terapia karmienia [8; 10]

CEL OGÓLNY: Nauka prawidłowych czynności pokarmowych i oddechowych.

CELE SZCZEGÓŁOWE:

  • nauka ssania naturalnego, sztucznego;
  • nauka pobierania pokarmu z łyżeczki;
  • nauka odgryzania;
  • nauka picia z klasycznego, „otwartego” kubeczka;
  • nauka picia przez rurkę koktajlową;
  • nauka gryzienia;
  • nauka żucia;
  • nauka połykania.

KIERUNEK: Somatognozja [5; 6]

CEL OGÓLNY: Poznanie własnego ciała i drugiej osoby.

CELE SZCZEGÓŁOWE:

  • wyodrębnianie i poznawanie własnego ciała, poszczególnych jego części;
  • wyodrębnianie i poznawanie ciała drugiej osoby (logopedy, rodzica), poszczególnych jego części;

KIERUNEK: Gotowość dziecka do komunikowania się.

CEL OGÓLNY: Kształtowanie pola wspólnej uwagi dziecka z dorosłym.

CELE SZCZEGÓŁOWE:

  • nauka wskazywania palcem;
  • wspólna koncentracja dziecka i dorosłego (matki) na jednym obiekcie;
  • wspólne działania z dorosłym;
  • wzajemne naśladowanie dźwięków – tonu, barwy, długości;
  • naprzemienność działań z dorosłym (brania i dawania, zajmowanie inicjującej
    i przyjmującej roli, dochodzenie do wspólnych znaczeń);
  • nauka poszukiwania przedmiotów, zabawek, które zniknęły z pola widzenia dziecka.

KIERUNEK: Rozwój komunikacji niewerbalnej – AAC [4; 9]

CEL OGÓLNY:

  • wypracowanie gotowości dziecka do nauki AAC (alternatywnej lub/i wspomagającej komunikacji).
  • wybór odpowiedniego systemu komunikacji AAC dla dziecka.

CELE SZCZEGÓŁOWE :

  • nauka własnej mocy sprawczej;
  • nauka uczestniczenia w dialogu;
  • nauka wybierania jednego spośród dwóch elementów;
  • nauka wskazywania tego, co wybrało;
  • nauka rozumienia języka (w zakresie podstawowym);
  • nauka adekwatnego i konsekwentnego sygnalizowania TAK – NIE;
  • nauka wybranego systemu komunikacji AAC.

KIERUNEK: Rozwój komunikacji werbalnej.

CEL OGÓLNY: Stymulowanie prawidłowego rozwoju mowy dziecka.

CELE SZCZEGÓŁOWE:

  • nauka powtarzania;
  • nauka rozumienia;
  • nauka nazywania;
  • nauka zadawania pytań;
  • nauka prowadzenia dialogu;
  • nauka prawidłowej wymowy.

KIERUNEK: Rozwój zabawy a rozwój mowy [3]

CEL OGÓLNY: Stymulacja rozwoju różnych form zabawy.

CELE SZCZEGÓŁOWE:

  • nauka zabawy palcami;
  • nauka zabawy grzechotką;
  • nauka zabawy nowymi zabawkami, z nowymi osobami;
  • nauka zabawy przez naśladownictwo;
  • nauka zabawy nowymi zabawkami z wykorzystaniem narzędzi;
  • nauka poszukiwania nowych efektów własnych działań;
  • nauka zabaw konstrukcyjnych;
  • nauka zabaw tematycznych;
  • nauka zabaw z regułami;
  • nauka umiejętności naśladowania.

KIERUNEK: Rozwój mowy a terapia wad wymowy

CEL OGÓLNY: Stymulacja rozwoju poszczególnych okresów kształtowania się mowy dziecka.

CELE SZCZEGÓŁOWE:

  • nauka prawidłowej wymowy danej głoski, której brak w systemie językowym dziecka;
  • nauka prawidłowej wymowy danej głoski, która jest błędnie realizowana.

KIERUNEK: Rozwój spostrzegania wzrokowego oraz wczesnej nauki czytania sylabami [3]

CELE OGÓLNE:

  • stymulacja rozwoju percepcji wzrokowej;
  • nauka czytania sylabami.

CELE SZCZEGÓŁOWE:

  • nauka skupiania wzroku i zatrzymywania go na poruszającym się przedmiocie;
  • nauka nawiązywania kontaktu wzrokowego z osobami dorosłymi;
  • nauka reagowania uśmiechem;
  • nauka obserwowania działań własnych i dorosłego;
  • nauka obserwowania otoczenia podczas zabawy;
  • nauka zachowań intencjonalnych;
  • nauka „czytań” książeczek;
  • próby rysowania;
  • rozwój koordynacji wzrokowo – ruchowej;
  • ćwiczenia analizy i syntezy wzrokowej.

KIERUNEK: Rozwój spostrzegania słuchowego [3]

CEL OGÓLNY: Stymulacja rozwoju percepcji słuchowej.

CELE SZCZEGÓŁOWE:

  • nauka reagowania na dźwięk dzwonka;
  • nauka reagowania na odgłosy płynące z otoczenia;
  • nauka słuchania melodii mowy;
  • nauka słuchania dźwięków grzechotki;
  • nauka samodzielnego eksperymentowania dźwiękami;
  • nauka poszukiwania nowych dźwięków;
  • nauka rozumienia emocjonalnych wypowiedzi rodziców;
  • nauka odkrywania świata muzyki;
  • nauka rozumienia znaczenia całościowych wypowiedzi słownych;
  • rozwój możliwości słuchowych dziecka;
  • ćwiczenia analizy i syntezy słuchowej;
  • nauka gier językowych;
  • nauka wysłuchiwania głosek w wyrazach.

KIERUNEK: Rozwój sprawności manualnej oraz nauki pisania [3]

CEL OGÓLNY: Stymulacja rozwoju motoryki małej.

CELE SZCZEGÓŁOWE:

  • nauka umiejętności chwytania i manipulacji;
  • doskonalenie samoobsługi;
  • nauka rysowania;
  • nauka pisania”

Niezbędna w pracy logopedy jest współpraca ze specjalistami, tj.: psychologami, pedagogami, terapeutami, rehabilitantami oraz rodzicami, opiekunami i innymi osobami z bliskiego otoczenia dziecka. Zakres oddziaływań poszczególnych osób
w stosunku do dziecka przenika się, jest wzajemnie powiązany. Znajduje to wyraz
w różnorodnych zajęciach i zabawach, kształtujących społecznie pożądane postawy oraz prawidłowe nawyki i umiejętności.

Podstawowym warunkiem terapii logopedycznej jest ścisła współpraca między logopedą a rodzicami dziecka. Receptą na dobrą i owocną współpracę jest zawarcie, w formie pisemnej, kontraktu między logopedą a rodzicem  Kontrakt odnosi się do indywidualnego planu wczesnego wspomagania rozwoju, opracowanego dla danego dziecka. Zawiera informacje na temat celów terapii, badań, metod oraz samych ćwiczeń proponowanych przez logopedę. Współpraca ta powinna odnosić się do odpowiedzialności specjalisty przed rodzicem oraz zobowiązań rodzica wobec logopedy. Rodzic powinien być świadomy, iż wypełnienie zobowiązań zawartych
w kontrakcie zadecyduje o ostatecznym efekcie terapii [12].

Zakończenie

Nauczyciel – logopeda jest kompetentną osobą w zakresie porad i wskazówek dla rodziców oraz innych osób.  Posiada wiedzę i umiejętności odpowiadania na wątpliwości oraz pytania rodziców, dotyczące rozwoju ich dziecka. Swoim doświadczeniem udziela wsparcia rodzicom. W istotnych sytuacjach zleca konsultację i badania dzieci u innych specjalistów, w zależności od potrzeb. Potrafi  wskazać rodzicom różne sposoby radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Pomoc rodzicom to także akceptacja ich decyzji w stosunku do własnych dzieci, respektowanie prawa do podejmowania wszelkich postanowień związanych
z rehabilitacją i stymulacją rozwoju [2].

Osoby z Zespołu wczesnego wspomagania rozwoju dziecka są specjalistami
w swoich dziedzinach wiedzy i pracują w TEAM–ie. Wymieniają się informacjami dotyczącymi dziecka, które są niezbędne w całościowej jego ocenie. Powinni stale szukać, czytać, dokształcać się, czerpać wiedzę od innych specjalistów, nie wstydzić się pytań, wątpliwości. Uśmiech dziecka, dobre słowo od rodziców i przełożonych, radość z efektów w pracy, to wszystko daje poczucie satysfakcji i sprawia, że nie ma mowy o wypaleniu zawodowym.

Bibliografia

  1. Abramowska B. (red.), Twoje dziecko jest inne. Informacje i porady praktyczne dla rodziców i dzieci zagrożonych niepełnosprawnością bądź dzieci
    z niepełnosprawnością intelektualną w wieku 0−7 lat,     Warszawa 2009.
  2. Abramowska B. (red.), Wczesna interwencja, Warszawa 2002.
  3. Cieszyńska J., Korendo M., Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6 roku życia, Kraków 2007.
  4. Grycman M., Sprawdź, jak się porozumiewam. Ocena efektywności porozumiewania się dzieci niemówiących wraz z propozycjami strategii terapeutycznych, Kraków 2009.
  5. Knill Ch., Dotyk i komunikacja, CMPP-P MEN, Warszawa 1995.
  6. Knill M. i Ch., Programy aktywności. Świadomość ciała, dotyk i komunikacja, CMPP-P MEN, Warszawa 1997.
  7. Masgutowa S., Regner A., Rozwój mowy dziecka w świetle integracji sensomotorycznej, Wrocław 2009.
  8. Pluta-Wojciechowska D., Mowa dzieci z rozszczepem wargi i podniebienia, Kraków 2011.
  9. Smyczek A., Bolon B., Bombińska-Domżał A., Guzik J., Twoje znaki, moje słowa i zabawa już gotowa! Program edukacyjny dla rodzin dzieci niemówiących, używających komunikacji wspomagającej (AAC), Kraków 2006.
  10. Stecko E., Logopedia małego dziecka, Warszawa 2013.
  11. Stecko E., Masaż logopedyczny, Warszawa 2013.
  12. Turek K., Teczka pracy logopedy. Wczesna interwencja i wczesne wspomaganie rozwoju w logopedii, Poznań 2015.
  13. Waszkielewicz A. M., Wczesne wspomaganie. System edukacji, Kraków 2009.
  14. Węsierska K. (red.), Profilaktyka logopedyczna w praktyce edukacyjnej, Tom I, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2012