Autor: Kinga Turek
Wprowadzenie
Logopedia jest wielodyscyplinarną nauką, zajmującą się „całością zagadnień związanych z komunikacją językową, które analizuje w rożnych ujęciach: medycznym, lingwistycznym, psychologicznym, pedagogicznym, artystycznym, czyli z punktu widzenia różnych dyscyplin i w najszerszym z nich wszystkich zakresie (od wzorca, poprzez normę do patologii). Przedmiotem badań logopedii są wszelkie zaburzenia w nabywaniu kompetencji językowej oraz komunikacyjnej, a także ich skutki w postaci różnorodnych zaburzeń mowy.” (Skorek 2005, s.94) Główne zadania logopedii są zatem skoncentrowane wokół kształtowania prawidłowej wymowy i doskonalenia już ukształtowanej, a także usuwania wad wymowy, nauczania mowy w przypadku jej braku lub utraty, usuwania zaburzeń głosu oraz eliminowania trudności w czytaniu i pisaniu. Logopeda, jak podaje słownik logopedyczny, to „specjalista zajmujący się kształtowaniem mowy, zapobieganiem zaburzeniom mowy i ich usuwaniem.” (Skorek 2005, s.94) Prowadzi szeroko pojętą profilaktyką logopedyczną. Są nią wszelkie działania ogarniające całą przestrzeń życia człowieka, które mają na celu zapobieganie występowaniu ewentualnych przyszłych zaburzeń mowy już w najwcześniejszym okresie, także na etapie życia płodowego (profilaktyka pierwszorzędowa), wczesną identyfikację zaburzeń mowy (profilaktyka drugorzędowa, inaczej wtórna) oraz działania prewencyjne i wspomagające wobec tych osób, u których problem zaburzeń komunikacyjnych już wystąpił (profilaktyka trzeciorzędowa) (Moćko, Sroka, Szlachta 2012, s.169; Węsierska 2012, s.30-43; Kornaś 2006, s.185-187). Wiele z wymienionych zadań mogą realizować, wspomagając logopedów, nauczyciele przedszkoli i szkół w ramach szeroko pojętej profilaktyki logopedycznej. Profilaktyka ta powinna być stosowana wobec wszystkich dzieci przedszkolnych a także w młodszym wieku szkolnym (Jastrzębowska 1996, s.20).
Rozwinięcie
Wczesne Wspomaganie Rozwoju (WWR) określa się jako zespół wielokierunkowych oddziaływań skierowanych na dziecko. Zabiegi te dotyczą dziecka, u którego zdiagnozowano lub podejrzewa się nieprawidłowości rozwojowe. Zatem dotyczy ono dzieci, które są niepełnosprawne, bądź zagrożone niepełnosprawnością. (Abramowska 2009; Abramowska 2002, s.7-10; Turek 2015, s.45; Turek 2016,s.226-227; Waszkielewicz 2009, s.4-6; Serafin 2012, s.55-61; Cytowska 2008, s.15-26; Skałbani 2011, s.139-142, 149-151). Logopeda jest członkiem wielospecjalistycznego zespołu, który realizuje zadania związane z wczesnym rozpoznawaniem zaburzeń u dziecka, wspomaganiem jego rozwoju. Profilaktyka zaburzeń rozwoju mowy dziecka, według E. Stecko (2002, s.14-22), odnosi się do stymulowania funkcji połykania, oddychania i artykulacji. To wszelkie działania zapobiegające oraz ukierunkowujące prawidłowy rozwój i funkcjonowanie tych trzech składowych elementów odpowiedzialnych za rozwój mowy. Ma ona sens wówczas, gdy jest prowadzona od momentu narodzin dziecka. Stymulowanie funkcji odpowiedzialnych za rozwój mowy przynosi efekty głównie do 3 roku życia. „Najlepszy i jedyny okres wykształcenia zdolności mowy to pierwsze 3 lata. Jest to bezwzględny warunek prawidłowego rozwoju mowy” (Stecko 2002, s.14 za: Hellbrȕgge, von Wimpffen, 1991, s.28). Zatem w późniejszym okresie życia dziecka, wszystkie zmiany nie będą już kształtowaniem, ani zapobieganiem, lecz korygowaniem nieprawidłowości utrwalonych w początkowym okresie rozwoju mowy (0-3 roku życia). Tak rozumiana istota profilaktyki logopedycznej współgra z zagadnieniami oraz kierunkami działań w terapii logopedycznej wczesnego wspomagania rozwoju. Podstawowym zadaniem logopedy jest profilaktyka logopedyczna, a więc zapobieganie powstawaniu wad oraz wspomaganie rozwoju mowy dziecka, między innymi poprzez stymulowanie prawidłowego rozwoju odruchów niemowlęcych, wykształcenie umiejętności: prawidłowego sposobu połykania, oddychania. Ma również na celu doskonalenie mowy oraz zapobieganie dysharmoniom rozwojowym dzięki usprawnianiu pracy narządów artykulacyjnych, rozwijaniu i uwrażliwianiu percepcji słuchowej, wykonywaniu ćwiczeń ortofonicznych, fonacyjnych, rytmicznych i dykcyjnych. W profilaktyce niezwykle istotne jest stymulowanie rozwoju poznawczo – językowego oraz wzbogacanie czynnego i biernego słownictwa dzieci. Proces ten powinien być organizowany w sposób odpowiedni, świadomie i systematycznie.
Do istotnych zadań logopedy należy współpraca z innymi specjalistami wczesnego wspomagania rozwoju, przeprowadzenie diagnozy logopedycznej bazującej na opinii z poradni psychologiczno – pedagogicznej, która dostarcza cennych wskazówek o dziecku. Logopeda dobiera odpowiednie narzędzia diagnostyczne, indywidualnie do danego dziecka. Diagnozę powinno kończyć ustalenie wniosków do pracy i wskazówek oraz instruktażu dla rodziców. To także opracowanie indywidualnego planu wczesnego wspomagania dla danego dziecka odnośnie terapii logopedycznej, a także jego późniejszych ewaluacji. Program terapii zawiera następujące zagadnienia oraz kierunki działań w terapii logopedy wczesnego wspomagania rozwoju:
- Terapii ustno – twarzowej
- Odruchów niemowlęcych a terapii karmienia.
- Terapii karmienia.
- Somatognozji.
- Gotowości dziecka do komunikowania się.
- Rozwoju komunikacji niewerbalnej.
- Rozwoju komunikacji werbalnej.
- Rozwoju zabawy a rozwoju mowy.
- Rozwoju mowy a terapii wad wymowy.
- Rozwoju spostrzegania wzrokowego oraz wczesnej nauki czytania sylabami.
- Rozwoju spostrzegania słuchowego.
- Rozwoju sprawności manualnej oraz nauki pisania (Turek 2015, s.17-20; Turek 2016, s.461-465).
Logopeda we wczesnym wspomaganiu rozwoju prowadzi terapię dzieci, w praktyce, od momentu zapisania ich na zajęcia do podjęcia nauki szkolnej. Już w okresie niemowlęcym (1r.ż.) i poniemowlęcym (2-3 r.ż.) jest on jednym z tych specjalistów, który na podstawie badań jest w stanie, w dużej mierze, przewidzieć rozwój dziecka. Prawidłowo wyrażone odruchy i funkcje kompleksu ustno – twarzowego są prymarne wobec sekundarnej umiejętności jaką jest artykulacja, czyli mowa. To właśnie do logopedy należy ocena przebiegu odruchowych reakcji w obrębie jamy ustnej dziecka, reakcja na dotyk, sposób pobierania pokarmu. W zakresie kompetencji logopedy jest dobór odpowiedniego smoczka i butelki dla dziecka. Przy jednoczesnym dostosowaniu się do możliwości i potrzeb dziecka, również odpowiedniej techniki karmienia. Udzielania instruktażu dotyczącego najwłaściwszej pozycji do karmienia. Dzięki wczesnej stymulacji ustno – twarzowej może uzyskać poprawę artykułowania głosek, a co za tym idzie, rozwoju umiejętności komunikacji werbalnej i niewerbalnej dziecka. Logopeda we wczesnym wspomaganiu rozwoju prowadzi terapię także młodszych dzieci przedszkolnych i wczesnoszkolnych. Na podstawie badań sprawdza rozumienie i nadawanie mowy przez dzieci, sposób ich artykulacji, sprawność i budowę narządów mowy, płynność mówienia, słuch (głównie fonemowy), fonację, a także sposób oddychania i połykania u dzieci. Badania te powinno być połączone z wywiadem z rodzicem oraz obserwacją dziecka. Może odpowiednio wcześnie wykryć wadę wymowy lub inne nieprawidłowości związane z rozwojem mowy. Rozwija komunikację językową dzieci, usprawnia umiejętności wypowiadania się, wyrównuje opóźnienia mowy, koryguje wady wymowy u dzieci poprzez liczne ćwiczenia artykulacyjne, słuchowe, fonacyjne i oddechowe oraz stymuluje rozwój poznawczo-językowy. Wzmacnia procesy związane z: pamięcią, uwagą, autokontrolą słuchową, wzrokiem i ruchem. Kształci umiejętności czytania i pisania.
Ważne jest podjęcie wczesnych oddziaływań ukierunkowanych na dziecko i jego rodzinę. Im młodsze dziecko zostanie objęte terapią, tym większe ma szanse na prawidłowy, harmonijny rozwój Jest ono korzystne, ponieważ profilaktyka jest skuteczna, jak również z ekonomicznego punktu widzenia najtańsza. Im wcześniej postawi się diagnozę i podejmie działania korekcyjne, tym rokowania są lepsze. Terapia podjęta dopiero w późniejszym wieku (np.: szkolnym) trwa dłużej, gdyż są utrwalone niewłaściwe nawyki, zachowania dziecka. Na efekty terapii trzeba też dłużej czekać i nie można zagwarantować, że będą spełniały rodziców oczekiwania. (Abramowska 2002, s.12)
Do zadań logopedy należy przeprowadzenie pełnej diagnozy dziecka, uzupełnionej o wywiad z rodzicami i jeżeli to konieczne, o badania specjalistyczne. Wczesne rozpoznanie i usuwanie wad wymowy pomaga wyrównać deficyty rozwojowe, a przez to zmniejszyć trudności w nauce szkolnej. Logopedyczne badania służą wychwyceniu i podjęciu działań korygujących trudności w mówieniu. Do zadań logopedy należy również podjęcie współpracy z rodzicami dziecka we wczesnym wspomaganiu rozwoju. Umiejętność rozmowy z rodzicami, wspólny dialog, współdziałanie są istotnymi elementami w terapii dziecka. Zadaniem logopedów jest informowanie rodziców nie tylko o rozwoju dziecka ale także o znaczeniu i istocie profilaktyki logopedycznej. To właśnie oni powinni jak najwięcej wiedzieć o procesie rozwoju mowy. Logopedzi, jak również inni specjaliści (lekarze, nauczyciele, pedagodzy) powinni uświadamiać rodziców o czynnikach jakie mają pozytywny i negatywny wpływ na rozwój mowy. Udzielać porad, wskazówek, służyć radą i pomocą. To właśnie dla nich powinny być organizowane szkolenia i warsztaty z profilaktyki logopedycznej. Dla dobra dziecka rodzice powinni być świadomi tego procesu jeszcze przed jego poczęciem, w okresie prenatalnym oraz tuż po narodzinach. Dzięki takim spotkaniom rodzice mogliby świadomie pracować nad rozwojem mowy swoich dzieci. Posiadaliby wiedzę o rozwoju odruchów dziecięcych i konsekwencjach przetrwałych odruchów. Wiedzieliby w jaki sposób je karmić, jakich i jak długo używać smoczków, jak układać swoje dziecko do snu. Dbaliby o korekcję wad zgryzu, kontrolowanie sposobu połykania i oddychania, a także badanie słuchu fizycznego. Wiedzieliby jak stymulować rozwój mowy dziecka, jak się z nim bawić, by stymulować jego narządy mowy i w jakich formach zwracać się do dziecka. Rodzice powinni poznać też konsekwencje jakie wiążą się z zaniedbaniem dziecka w okresie najintensywniejszego rozwoju mowy. Informacje o profilaktyce logopedycznej, poza warsztatami i szkoleniami, rodzice mogliby uzyskiwać również na indywidualnych konsultacjach logopedycznych. Cenne też byłyby dla nich informacje, gdzie szukać pomocy w razie niepokojów, problemów z dzieckiem. Znaczenie profilaktyki logopedycznej i wiedzę z tego zakresu powinni także posiadać lekarze (pediatrzy, laryngolodzy, foniatrzy, dentyści, ortodonci, rehabilitanci i inni) oraz inne osoby pracujące z dziećmi (nauczyciele w przedszkolach, w szkołach itd.).
Rodzice, dzięki współpracy z logopedami, powinni znać podstawowe informacje o wczesnej identyfikacji zaburzeń mowy, w jej początkowym okresie rozwoju (0-3 r.ż.). Zdawać sobie sprawę w jaki sposób oddycha ich dziecko. Wiedzieć, iż właściwe jest tylko oddychanie przez nos (dotyczy to zresztą także dorosłych). Kolejną istotną kwestią jest wpływ karmienia na trening mowy.Sprawność pokarmowa warunkuje sprawność artykulacyjną, a oddechowa organizację i płynność wypowiedzi (fonacji). „Pokaż mi jak jesz – powiem ci jak mówisz”(Stecko 2013, s.12). Fundamentalne znaczenie dla rozwoju aparatu oddechowego dziecka ma karmienie. To właśnie w czasie karmienia następuje intensywny trening jamy ustnej, aparatu mowy oraz aparatu oddechowego. Ssanie w pierwszym półroczu życia dziecka nie tylko wpływa na wydolność oddechową dziecka, ale również stanowi bardzo ważny element rozwoju jamy ustnej. Jest ono ściśle powiązane z oddychaniem i połykaniem. Karmienie naturalne jest znakomitym treningiem dla mięśni klatki piersiowej oraz mięśnia wargowego, odpowiedzialnego za domykanie ust. W wypadku konieczności dokarmiania dziecka przez smoczek, należy używać odpowiednich smoczków. Powinny one być krótkie, „aktywne”, zbliżone do kształtu piersi, ze ściętą brodawką, mające właściwą sprężystość i elastyczność. Zbyt długie karmienie z butelki, stosowanie smoczków oraz ssanie palców, utrudnia docieranie języka do podniebienia. Ssanie smoczka przez dłuższy czas wywołuje poważne zaburzenia szczękowo – zgryzowo – zębowe takie jak: tyłozgryzy, zwężenia szczęk, wysunięcia siekaczy górnych, zgryz otwarty, wysoko wysklepione tzw. podniebienie gotyckie. Przewlekłe karmienie butelką prowadzi również do opóźnionej nauki pobierania pokarmu z łyżeczki. Po przekroczeniu 1 roku życia odruch ssania powinien wygasać i dużym błędem jest przedłużanie i podtrzymywanie tego odruchu. Ortodonci wskazują na wiek półtorej roku dziecka, jako maksymalny czas, do kiedy dziecko powinno ssać i trzymać w ustach puste smoczki jako uspokajacze. Dotyczy to również smoczków w butelkach, które dziecko ssie zaspokajając swój głód. Przedłużanie odruchu ssania powoduje zaburzenia w narządzie żucia oraz fizycznym i psychonerwowym rozwoju dziecka. Od tego okresu życia dziecka należy uczyć je pobierania pokarmu z łyżeczki. Powinno się podawać pokarmy stałe, zmuszając dziecko do żucia i gryzienia. Dostarcza to dziecku bodźców fizjologicznych do prawidłowego wzrostu i ukształtowania narządu żucia. Można podawać dzieciom do podgryzania twarde pokarmy stałem jak: chrupki, skórki od chleba, kawałki owoców i warzyw (jabłko, marchew, kalarepa). Kolejnym krokiem powinna być nauka picia z „otwartego” kubeczka. Picie z kubka ‘niekapka’ jest niewłaściwym postępowaniem. Utrwala ono ssanie i kąsanie. Powinno być wykorzystywane okazjonalnie. Należy stosować miękki, przeźroczysty kubek (kontrola podaży płynu), dopasowywany do wielkości aparatu oralnego dziecka, pozwalający na oddychanie nosem. Najlepiej z profilowanym i gładko wykończonym brzegiem. Istotna jest także pozycja dziecka w czasie snu i czuwania.Głowę niemowlęcia powinno się układać na niewielkim podwyższeniu (Pluta – Wojciechowska 2011, s.144-176; Stecko 2012, s.27-30; Stecko 2013; Rokitiańska, 2004, s.43-44; Malicka 2013, s.47-53; Łuszczuk 2013, s.55-61).
Rodzice powinni dbać o zęby oraz prawidłowy zgryz już od najmłodszych lat życia dziecka. Prawidłowe równe uzębienie stanowi istotny element naszego zdrowia. Jeśli jednak doszło do wad zgryzu, ich leczeniem zajmuje się ortodonta. Wśród przyczyn wad zgryzu wyróżnia się ssanie kciuka, używanie nieprawidłowych smoczków,oddychanie przez usta (przewlekłe przeziębienie, przerost migdałka gardłowego), próchnica, uporczywe obgryzanie paznokci. Konsekwencją wad zgryzu sąchoroby przyzębia (tzw. paradontoza), próchnica, wady i zaburzenia mowy (najczęstsze: seplenienie międzyzębowe) (Rokitiańska, 2004, s.53-55).
Rodzice, jako osoby najbliższe dziecku, wykonujące codziennie szereg naturalnych czynności związanych z pielęgnacją noworodka a potem niemowlęcia, powinni zdawać sobie sprawę z możliwości stymulacji rozwoju mowy swojego dziecka, jakie im daje czas z nim spędzany. Poprzez codzienne czynności związane z przykładowo z pielęgnacją, ubieraniem, karmieniem, wychodzeniem na spacer, należy opisywać dziecku to co się widzi i to co się robi za pomocą krótkich wypowiedzi, rozwijać podstawowe słownictwo obejmujące nazwy przedmiotów codziennego użytku, jedzenia, ubrań, zabawek, bliskich dziecku zwierząt, nazwy podstawowych czynności. Należy mówić do dziecka w sposób poprawny, bez zdrobnień, zmiękczeń. Śpiewać dziecku proste piosenki, także i takie według własnego pomysłu. Czytać lub opowiadać dziecku bajki, ciekawe historyjki. Można omawiać dziecku pojedyncze obrazki, z czasem mówiąc o nich coraz więcej. Unikać komputera, tableta, komórki. Oglądając razem z dzieckiem krótkie bajki, należy dostosować je do jego wieku. W formie zabawy należy podjąć ćwiczenia usprawniające narządy mowy, a w szczególności język, wargi i podniebienie, które przygotowują do prawidłowego mówienia. To także zabawy onomatopejami, gdzie naśladowanie różnorodnych odgłosów i czynności, wspomaga rozwój mowy dziecka. Zabawy słowne z udziałem różnych obrazków, zdjęć, ilustrowanych książeczek, gier planszowych wspomagają i i rozwijają mowę (Stecko 2002, s. 61-67; Pluta – Wojciechowska 2007).
Rodzice muszą być cierpliwi wobec swoich dzieci. Powinni słuchać ich z uwagą, nie przerywać im, nie poprawiać, nie tłumić swoim nadmiernym gadulstwem lub wyręczaniem dziecka w mówieniu. Jeśli rodzic zauważy u dziecka opóźniony rozwój mowy, warto wybrać się do logopedy i pomyśleć o zapisaniu go do przedszkola lub na zajęcia o zwiększonej ilości kontaktów z innymi dziećmi. Wpływ grupy rówieśniczej mobilizuje do mówienia, a zabawa stwarza sprzyjające sytuacje aktywizujące spontaniczną mowę dziecka. Jednak należy zdawać sobie sprawę z tego, iż często samo przedszkole nie wystarczy w rozwoju komunikacji werbalnej dziecka, a tym bardziej jego prawidłowej wymowy. Nie wolno pozwolić, aby czas uciekał i tylko czekać biernie na rozwój mowy dziecka, w przypadku jej braku lub znacznego opóźnienia. Należy jak najszybciej udać się do logopedy.
Wspólna zabawa dziecka z rodzicem, w świecie literek, to doskonała okazja na przyswojenie umiejętności czytania. Najlepszy czas na czytanie przypada na początek wieku przedszkolnego. W tym wieku dzieci naturalnie interesują się światem liter zanim z czasem odkryją, iż czytanie jest trudną sztuką. Czytanie daje ogromne możliwości formowania intelektu dziecka. Zwiększa efektywność skutecznego uczenia się. Pomaga i ułatwia pracę z dziećmi z zaburzeniami komunikacji. Czytanie poprawia zaburzoną wymowę. Umożliwia szybszą naukę prawidłowej artykulacji. Zapewnia lepszy kontakt z rodzicami, poprzez prowadzenie rozmów. Umożliwia późniejszą skuteczną naukę języków obcych. (Cieszyńska 2006, s.16-18).
Zakończenie
Mimo XXI wieku i szeroko pojętej świadomości logopedycznej, nadal w naszym społeczeństwie pokutują liczne mity na temat terapii logopedycznej. W dalszym ciągu można usłyszeć opinie typu „Problem rozwiąże się sam”, „Jeszcze ma (dziecko) czas” „Znam dzieci, które późno zaczęły mówić i nic im nie było, sam jestem tego najlepszym przykładem”, Małemu dziecku nie potrzebna jest pomoc”, „Szkoda czasu i pieniędzy rodziców”, „Nie ma sensu pomoc logopedy, bo cóż można robić z małym dzieckiem?”; ”Logopeda potrzebny jest starszym dzieciom a nie młodszym”.Osoby ze środowiska pedagogicznego widzą sens i wartość pracy logopedy z małymi i starszymi dziećmi. Jednakże nadal częste są sytuacje, iż wiele dzieci z zaburzeniami w rozwoju mowy zgłasza się do logopedy zbyt późno. Rodzice często sami nie są świadomi, jak wielkie znaczenie ma wcześnie podjęta profilaktyka logopedyczna. Lekarze zwlekają, a osoby z bliskiego otoczenia rodziny dziecka, uspokajają rodziców, dając im nadzieję, że wszystko z czasem samo się ułoży. Jednak to właśnie czas jest tak cenny we wczesnym wspomaganiu rozwoju dziecka. Im młodsze dziecko zostanie objęte terapią, tym większe ma szanse na prawidłowy, harmonijny rozwój. Nie można cofnąć czasu. Jakże trudno nadrobić stracony czas. Bywa, że jest to niemożliwe. Uważam, iż należy podejmować działania informujące o profilaktyce logopedycznej, wczesnym wspomaganiu rozwoju, zarówno na warsztatach i szkoleniach da rodziców, jak również indywidualnych konsultacjach logopedycznych. Znaczenie wczesnego wspomagania rozwoju i wiedzę z tego zakresu powinni posiadać lekarze (pediatrzy, laryngolodzy, foniatrzy, dentyści, ortodonci, rehabilitanci i inni) oraz inne osoby pracujące z dziećmi (nauczyciele w przedszkolach, pracownicy poradni psychologiczno – pedagogicznych itd.). Dziś koniecznością staje się też współpraca logopedy z lekarzami – neurologami, psychiatrami, psychologami klinicznymi, ortodontami, laryngologami, foniatrami. Niezbędna do tego jest znajomość określonych dyscyplin i ich przedmiotów zarówno z pozycji lekarza jak i logopedy. Logopeda powinien prezentować wysoki poziom wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych. Umieć wykorzystać zdobytą wiedzę w praktyce, mając na uwadze dobro dziecka i rodziny objętej wczesnym wspomaganiem rozwoju.
Bibliografia
Abramowska B.E. (red.) (2009), Twoje dziecko jest inne. Informacje i porady praktyczne dla rodziców i dzieci zagrożonych niepełnosprawnością bądź dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w wieku 0−7 lat, Warszawa: PSOUU.
Abramowska B. (red.) (2002), Wczesna interwencja, Warszawa: PSOUU.
Cieszyńska J. (2006), Kocham uczyć czytać. Poradnik dla rodziców i nauczycieli, Kraków; Wyd. Edukacyjne.
Cytowska B., (2008), Idea wczesnej interwencji i wspomagania rozwoju małego dziecka,[w:]Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka, Cytowska B., Winczura B. (red.), Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Hellbrȕgge T., von Wimpffen J.H., (1991), Pierwsze 365 dni życia dziecka, Warszawa: Wyd. Fundacja Promyk Słońca.
Jastrzębowska G. (1996), Podstawy logopedii dla studentów logopedii, pedagogiki, psychologii, filologii, Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego.
Kornaś D. (2006), Profilaktyka i pomoc świadczona rodzicom dzieci z wadą słuchu we wczesnej interwencji [w:] A. Czapiga (red.), Psychologiczne wspomaganie rozwoju psychicznego dziecka. Teoria i praktyka, Wrocław: Wyd. WTN.
Łuszczuk M, Zaburzenia czynnościowe w obszarze narządu żucia jako podłoże wad wymowy, „Forum Logopedyczne”, 2013, nr 21.
Malicka I., Oddychanie jako jedna z funkcji prymarnych, „Forum Logopedyczne”, 2013, nr 21.
Moćko N., Sroka A., Szlachta M., (2012), Wstępna identyfikacja zaburzeń mowy – przesiewy logopedyczne w praktyce nauczyciela [w:] Profilaktyka logopedyczna w praktyce edukacyjnej, Tom I, K. Węsierska (red.), Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego.
Pluta – Wojciechowska D. (2007), Dziecko z rozszczepem podniebienia pierwotnego i/lub wtórnego – leczenie wielospecjalistyczne, diagnoza i terapia zaburzeń mowy, kurs Kraków 2007.
Pluta – Wojciechowska D. (2011), Mowa dzieci z rozszczepem wargi i podniebienia, Kraków: WN Uniwersytetu Pedagogicznego.
Rokitiańska M. (2004), Podstawy ortodoncji dla logopedów, Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej.
Serafin T. (2012), Wybrane aspekty dotyczące możliwości prowadzenia działań wspierających rozwój małych dzieci zagrożonych niepełnosprawnością lub niepełnosprawnych oraz ich rodziny, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Skałbani B. (2011), Diagnostyka pedagogiczna. Wybrane obszary badawcze i rozwiązania praktyczne, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Skorek E.M. (Kraków 2005), Z logopedią na ty. Podręczny słownik logopedyczny, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Stecko E. (2013), Logopedia małego dziecka, Warszawa: Wyd. ES.
Stecko. E. (2002), Zaburzenia mowy u dzieci: wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne, Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego.
Turek K. (2016), Edukacja i profilaktyka w oddziałach wczesnego wspomagania rozwoju dziecka w kontekście praktyki w ośrodku [w:] Edukacja na rozdrożu. Część 3. Dzieciństwo szans i zagrożeń, R. Bernatova, S. Kania, S. Śliwa (red.), Opole: Wyd. Instytut Śląski.
Turek K. (2015), Teczka pracy logopedy. Wczesna interwencja i wczesne wspomaganie rozwoju w logopedii, Poznań: Wyd. Forum Media Polska.
Turek K. (2016), Kompetencje nauczyciela – logopedy, specjalisty Wczesnego Wspomagania Rozwoju [w:] Asmakowec, Koziej, Lewtierow, Mielniczkin (red.), Lichnost’ Professionala: Razvitiye, Obrazovaniye, Zdorov’ye, Omsk: Omskij Gosudarstwiennyj Uniwersytet Omsk.
Waszkielewicz A.M. (2009), Wczesne wspomaganie. System edukacji, Kraków: Wyd. Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego.
Węsierska K. (2012), Profilaktyka logopedyczna w ujęciu systemowym [w:] Profilaktyka logopedyczna w praktyce edukacyjnej, Tom I, K. Węsierska (red.), Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego.