Autor: Kinga Turek
Wprowadzenie
Osiągnięcie szczęścia i dobra dziecka zagrożonego niepełnosprawnością bądź niepełnosprawnego to naczelna wartość oraz pierwszy i najważniejszy cel jego wychowania. Ukształtowanie osobowości dziecka niepełnosprawnego powinno zmierzać do jego społeczno – emocjonalnego progresu rozwojowego. Umożliwienie mu przyjęcia postawy bycia potrzebnym, zaistnienia jako ważna osoba w społeczeństwie. Z tego też powodu, pierwszoplanowym działaniem wychowawczym w stosunku do dziecka niepełnosprawnego jest nauczenie go samodzielności, optymizmu życiowego, wytrzymałości emocjonalnej oraz akceptacji samego siebie. Są to cechy, które kształtują pozytywny stosunek dziecka wobec własnej osoby. Następnym etapem wychowania dziecka niepełnosprawnego jest nauczenie właściwego stosunku do innych osób, czyli jego uspołecznienie. To umiejętności życia i funkcjonowania w społeczeństwie. Do pożądanych cech należą komunikatywność, prospołeczność i umiejętność współdziałania a także asertywność (Muszyńska 1995, s.108-113). Wychowanie należy rozumieć jako praktyczne podejście do edukacji nastawiając się na skuteczność, wartościowość, przystosowanie się do otoczenia przez minimalizację potrzeb. Niepełnosprawny ma odnaleźć swoje miejsce w społeczeństwie nie zatracając własnej godności. Chronić mają go medycyna, pedagogika, etyka i prawo (Dykcik 2005, s.20-26).
Poszanowanie godności osoby, w tym osoby niepełnosprawnej, jest kwestią kluczową i niepodważalną w stosunku do każdego człowieka. Godność jako nieodłączna cecha ludzka przypisana jest wyłącznie człowiekowi i jest ona w stosunku do niego niezbywalna i nienaruszalna (Szczupał 2012, s.29-45). Godność jest także źródłem praw, które obejmują każdego człowieka, a więc także osoby niepełnosprawne. Przypominał o tym fakcie Jan Paweł II podczas międzynarodowego sympozjum na temat „Godność i prawa osoby z upośledzeniem umysłowym”, który odbył się 7-9.01.2004r. Papież nauczał: „Prawa nie mogą być przywilejem tylko zdrowych. Także osobie niepełnosprawnej należy umożliwić uczestniczenie – na miarę jej możliwości – w życiu społeczeństwa i dopomóc w wykorzystaniu całego swojego potencjału fizycznego, psychicznego i duchowego. Tylko wówczas, gdy uznawane są prawa najsłabszych, społeczeństwo może twierdzić, że jest zbudowane na fundamencie prawa i sprawiedliwości: niepełnosprawny nie jest osobą w inny sposób niż pozostali, a zatem uznając i chroniąc jego godność i prawa, uznajemy i chronimy godność i prawa nas wszystkich i każdego.” (Jan Paweł II 2014). Dziecko dla właściwego rozwoju potrzebuje opieki rodziny, ale w dużej mierze również opieki państwa i instytucji wychowawczych. Jan Paweł II postulował, iż każde dziecko ma prawo do szczęśliwego dzieciństwa i wszechstronnego rozwoju.
Wczesne wspomaganie rozwoju małego dziecka
Wczesne wspomagane rozwoju oznacza możliwie jak największą, różnorodną liczbę działań w stosunku do dziecka i jego rodziny, u którego zdiagnozowano lub podejrzewa się nieprawidłowości rozwojowe. Terapia z zakresu WWR odnosi się do dzieci, które zamiast oczekiwanego prawidłowego rozwoju, mają utrudniony start w życiu, z powodu różnych negatywnych czynników wpływających na ten rozwój, zaburzając go lub wręcz hamując. Terapię tę można, w świetle przepisów prawnych, prowadzić od urodzenia dziecka, aż do podjęcia nauki szkolnej. (Zob. Abramowska 2002, s.7-10; Abramowska 2009, Turek 2015,s. 45; Turek 2016,s. 226-227, 228; Turek 2017; Waszkielewicz 2009, s.4-6; Serafin 2012, s. 55-61).
Cele wczesnego wspomagania rozwoju
Wspomaganie rozwoju dziecka jest kwestią szczególnie istotną w odniesieniu do dzieci niepełnosprawnych bądź zagrożonych niepełnosprawnością. Ma ono na celu pomoc dziecku oraz jego rodzinie poprzez wyrównywanie istniejących niedostatków oraz zmniejszanie ograniczeń. Zakłada konkretną pomoc, aby pobudzić rozwój dziecka, stymulować go i rozwijać. Według I. Wiśniewskiej wspomaganie ma właściwy wydźwięk, jeśli postrzegamy dziecko całościowo, globalnie oraz respektujemy jego możliwości, ograniczenia, przeżycia. Wspomaganie rozwoju to możliwość bycia z dzieckiem, wpływania na jego rozwój, doświadczania różnorakich przeżyć, emocji. Wiśniewska (2010, s.195) za istotę a tym samym fundament procesu wspomagania uważa „poznanie i wykorzystanie mocnych stron dziecka, dlatego wspomaganie powinno uwzględniać jego wiek, symptomy zaburzeń, codzienne życie rodziny, obejmować sferę somatyczną, intelektualną, motoryczną, społeczną i emocjonalną, a także uwzględniać indywidualne potrzeby i możliwości dziecka.” (Zob. Turek 2017)
Zasady wczesnego wspomagania rozwoju małego dziecka
Terapeuci WWR starają się doskonalić dziecko, poprzez usprawnianie, odpowiednie nauczanie i wychowanie. Wspierają dziecko w jego rozwoju. Jednakże, aby należycie zespół specjalistów wywiązywał się ze swoich zadań, powinien przestrzegać zasad wspomagania. Ciekawą propozycję usystematyzowania ich opracowała J. Skibska (2014, s.201) wyróżniła ona zasady: akceptacji; podmiotowości; refleksyjności; znajomości dziecka; konsekwencji i systematyczności; celowości; właściwego doboru pomocy; indywidualizacji; aktywności dziecka; odwoływania się do umiejętności podstawowych. Każda kolejna zasada wynika z poprzedzającej tworząc wspólny łańcuch. Wszystkie one mają na celu podniesienie skuteczności oddziaływań oraz osiągnięcie maksymalnej efektywności. Wspomaganie rozwoju dziecka to także pomoc jego rodzinie. Praca terapeutów z rodzicami opiera się na możliwie jak najlepszej współpracy, przy obopólnym zaufaniu w trosce o rozwój dziecka. Wspieraniu rodziców w trudnych dla niech chwilach. informowania o postępach dziecka i metodach pracy w domu. Dotyczy ona także pozyskiwania informacji. Ma ona na celu zapewnienie rodzicom pomocy i wsparcia w rozwiązywaniu codziennych problemów, radzenia sobie w trudnych sytuacjach, uczestniczeniu w procesie terapeutycznym, poprawę rozumienia i zaspokajania przez rodziców potrzeb rozwojowych dziecka. Wczesne wspomaganie rozwoju odbywa się w placówkach mających odpowiednie zaplecze socjalne, dydaktyczne i kadrowe. W szczególnych przypadkach, gdy dziecko jest chore i nie ukończyło 3 r.ż., może ono odbywać się też w jego domu. (Zob. Turek, 2016, s.228; Turek 2017).
Dane uzyskane z Systemu Informacji Oświatowej w Małopolsce na dzień 31.03.2014r. dotyczące ilości placówek realizujących wczesne wspomaganie w danym powiecie, oraz ilości dzieci i ich rodzin, objętych pomocą WWR.
Według danych uzyskanych z Systemu Informacji Oświatowej w Małopolsce na dzień 31 marca 2014 r. funkcjonowało 359 placówek realizujących wczesne wspomaganie, w których pomocą zostało objętych łącznie 2680 dzieci i ich rodzin. Kuratorium Oświaty w Krakowie podaje liczbę dzieci w powiatach objętych wczesnym wspomaganiem rozwoju na podstawie opinii poradni psychologiczno – pedagogicznej w województwie małopolskim oraz liczby szkół/ placówek realizujących te zajęcia w podziale na powiaty. (Podstawowe informacje o szkołach i placówkach są dostępne na www.kuratorium.krakow.pl w zakładce Szkoły i organy prowadzące >>Wykaz szkół i placówek. Natomiast na stronie https://cie.men.gov.pl/ – znajdują się podstawowe dane statystyczne.
Największa liczba dzieci objętych pomocą w formie wczesnego wspomagania jest w Krakowie – 740, a dalej w powiecie wadowickim 185 i powiecie krakowskim 176; najmniejsza liczba dzieci korzysta z tego typu wsparcia w powiecie miechowskim 17, powiecie tatrzańskim 24, powiecie proszowickim 31 oraz powiecie dąbrowskim 36. Największa liczba placówek realizujących WWR występuje w Krakowie 43 oraz powiecie limanowskim 37, najmniej zaś w Nowym Sączu 2, po 5 w Tarnowie oraz powiatach miechowskim, proszowickim i tatrzańskim. Usługi wczesnego wspomagania świadczone są w każdym powiecie Małopolski. (Gasińska, 2017,s.12-14).
Dane uzyskane z Systemu Informacji Oświatowej w Małopolsce na dzień 30.09.2017r. dotyczące ilości placówek realizujących wczesne wspomaganie w danym powiecie, oraz ilości dzieci i ich rodzin, objętych pomocą WWR.
Według danych uzyskanych z Systemu Informacji Oświatowej w Małopolsce na dzień 30.09.2017r. funkcjonowało 459 placówek realizujących wczesne wspomaganie, w których pomocą zostało objętych łącznie 4589 dzieci i ich rodzin.
Dzieci objęte są zajęciami wczesnego wspomagania rozwoju w przedszkolach, punktach przedszkolnych, szkołach podstawowych, specjalnych ośrodkach szkolno – wychowawczych, poradniach specjalistycznych, poradniach psychologiczno – pedagogicznych, ośrodkach rewalidacyjno – wychowawczych umożliwiających upośledzonym umysłowo realizację obowiązku szkolnego i nauki. Liczba szkół/ placówek, w których wskazano na realizowanie tych zajęć w podziale na powiaty znajduje się w tabeli poniżej (Uwaga: W SOSW dane te wykazywane są tylko raz – na poziomie SOSW. Podobnie w przypadku szkoły podstawowej z oddziałami przedszkolnymi – dane wykazywane są raz w szkole).
Największa liczba dzieci objętych pomocą w formie wczesnego wspomagania jest w powiecie m. Kraków: 1248. Najmniejsza liczba dzieci korzysta z tego typu wsparcia w powiecie proszowickim: 29. Największa liczba placówek realizujących WWR występuje w powiecie m. Kraków: 62, najmniej zaś w powiecie miechowskim: 6. Usługi wczesnego wspomagania świadczone są w każdym powiecie Małopolski.
Porównanie danych uzyskanych z Systemu Informacji Oświatowej w Małopolsce na dzień 31.03.2014r. oraz 30.09.2017r. dotyczących ilości placówek realizujących wczesne wspomaganie w danym powiecie, oraz ilości dzieci i ich rodzin, objętych pomocą WWR.
Ilość placówek objętych wczesnym wspomaganiem rozwoju w Małopolsce wzrasta z roku na rok. Jedynie w powiecie bocheńskim, myślenickim i tatrzańskim odnotowano spadek placówek prowadzących wczesne wspomaganie rozwoju w porównaniu do wcześniejszych lat. W powiecie suskim utrzymała się ta sama liczba placówek WWR.
Ilość dzieci objętych wczesnym wspomaganiem rozwoju w Małopolsce wzrasta z roku na rok. Jedynie w powiecie dąbrowskim i proszowickim odnotowano spadek ilości dzieci i ich rodzin objętych wczesnym wspomaganiem rozwoju w porównaniu do wcześniejszych lat. W powiecie gorlickim utrzymała się ta sama liczba dzieci i ich rodzin objętych WWR.
Zakończenie
Dziecko niepełnosprawne bądź zagrożone niepełnosprawnością wymaga od rodziny szczególnych zadań, z powodu pojawiających się specyficznych problemów związanych z jego rozwojem. Należą do nich akceptacja dziecka z jego niepełnosprawnością, najwcześniejsza pomoc lekarzy i specjalistów we wspieraniu jego rozwoju, cierpliwe wspieranie dostosowane do jego możliwości. To także zrozumienie, że dziecko niepełnosprawne potrzebuje miłości, troskliwości, zrozumienia, normalności, zakazów a nawet karalności. Rodzice muszą ustalić ze specjalistami rodzaj i stopień niepełnosprawności. Należy rozmawiać o niepełnosprawności i możliwościach poprawy. Podjąć leczenie i rehabilitację pomagającą w rozwoju. Dziecko powinno mieć świadomość, że rodzice go kochają. Okazywać zrozumienie i akceptację rodzeństwa a także otoczenia lokalnego. Integrować z rówieśnikami pełnosprawnymi od najmłodszych lat. (Zob: Borzyszkowa 1993, s.164-165; Kwiatkowska 2014, s.9-15).
Jak słusznie zauważa T. Serafin, wszelkie działania wobec dzieci niepełnosprawnych, bądź zagrożonych niepełnosprawnością powinny zawierać wczesną, wielospecjalistyczną, kompleksową, skoordynowaną i ciągłą pomoc medyczną, w tym rehabilitacyjną oraz psychopedagogiczną. Muszą one wynikać z rozpoznanych, rzeczywistych trudności w rozwoju jednostki i stanowić niezbędny wymóg do podjęcia działań. Autorka pisze także o działaniach, których rodzice powinni się podjąć na rzecz swojego niepełnosprawnego dziecka. To podjęcie współpracy ze specjalistami. Jednakże to do zadań specjalistów należy dbałość o rodzinę dziecka. Powinni podjąć się działań wspierających rodzinę, w zakresie społecznym, psychologicznym a także kulturowym. Okazywać im zrozumienie, pomoc, wsparcie w wielu aspektach codziennego życia. (Serafin 2012, s.69-71).
W obecnych czasach postęp medycyny jest niezwykły. Współczesna nauka ma olbrzymie możliwości w zakresie ratowania życia ludzkiego. Coraz więcej dzieci ma deficyty rozwojowe. Coraz więcej rodzi się wcześniaków, dzieci z zaburzeniami rozwojowymi, zagrożonymi niepełnosprawnością, bądź ze stwierdzonym upośledzeniem. Z tego też powodu, aby wspierać rozwój dziecka już od najmłodszych lat, a także wsparciem objąć jego rodzinę, powstaje coraz więcej placówek wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Jak wynika z przedstawionych danych statystycznych z roku na rok wzrasta liczba dzieci objętych wczesnym wspomaganiem rozwoju. Rodzice dzieci niepełnosprawnych, bądź zagrożonych niepełnosprawnością powinni wiedzieć o istnieniu takich placówek, korzystać z oferowanych usług, różnych form opieki, wspierania rozwoju i edukacji, na każdym poziomie rozwoju dziecka. W placówkach takich specjaliści, dokładają wszelkich starań, aby maksymalnie wykorzystać potencjał rozwojowy dziecka.
Bibliografia
Abramowska B. (red.), (2002), Wczesna interwencja, red. B. Abramowska, Wyd. PSOUU, Warszawa, s.7-10
Abramowska B. (red.), (2009), Twoje dziecko jest inne. Informacje i porady praktyczne dla rodziców i dzieci zagrożonych niepełnosprawnością bądź dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w wieku 0−7 lat, Wyd. PSOUU, Warszawa.
Borzyszkowa H. (1993), Dziecko upośledzone w rodzinie [w:] Encyklopedia pedagogiczna, W. Pomykało (red.), Fundacja Innowacja, Warszawa, s.164-165.
Dykcik W. (2005), Pedagogika specjalna, WN UAM, Poznań, s.20-26.
Kwiatkowska M. (2014), Terapeutyczne skutki zwyczajnego życia, „Bardziej Kochani”, nr (71)3, s. 9-15.
Muszyńska E. (1995), Ogólne problemy wychowania w rodzinie dzieci niepełnosprawnych [w:] Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, I. Obuchowska (red.), WSiP, Warszawa, s.108-113.
Serafin T. (2012), Wybrane aspekty dotyczące możliwości prowadzenia działań wspierających rozwój małych dzieci zagrożonych niepełnosprawnością lub niepełnosprawnych oraz ich rodziny, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków, s.55-61; 69-71.
Szczupał B. (2012), Godność osoby z niepełnosprawnością jako wyznacznik koncepcji praw człowieka, „Człowiek – Niepełnosprawność – Społeczeństwo”, nr 3(17), s.29-45.
Turek K. (2016), Edukacja i profilaktyka w oddziałach wczesnego wspomagania rozwoju dziecka w kontekście praktyki w ośrodku [w:] Edukacja na rozdrożu. Część 3. Dzieciństwo szans i zagrożeń, red. R. Bernatova, S. Kania, S. Śliwa,Wyd. Instytut Śląski, Opole, s.226-227; 228.
Turek K. (2015), Teczka pracy logopedy. Wczesna interwencja i wczesne wspomaganie rozwoju w logopedii, Poznań, s.45.
Turek K. (2017), Wspomaganie rozwoju małego dziecka szansą na dobry start, „Pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna”, nr 2/1 (10/1)2017, s.379-390.
Waszkielewicz A. M. (2009), Wczesne wspomaganie. System edukacji, Wyd. Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków, s. 4-6.
Źródła internetowe
Gasińska M., Wczesna wielospecjalistyczna interwencja dla rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym lub zagrożonym niepełnosprawnością, w tym kobiet w ciąży spodziewających się dziecka niepełnosprawnego lub zagrożonego niepełnosprawnością, Kraków 2017, s.12-14, https://www.rpo.malopolska.pl/download/program-regionalny/skorzystaj/ogloszenia-o-naborach/RPMP-09-02-01-IP-01-12-104-17-typ-A/Zalacznik_nr_15_Regionalny_Program_Zdrowotny_Samorzadu_Wojewodztwa_Malopolskiego_do_projektu_921_A.pdf (dostęp: 04.04.2018).
Jan Paweł II, Ludzie najsłabsi i najbardziej potrzebujący w życiu społeczeństwa. Przesłanie Jana Pawła II do uczestników międzynarodowego sympozjum na temat: „Godność i prawa osoby z upośledzeniem umysłowym.”, Watykan 2014 https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/przemowienia/uposledzenie_05012004.html (dostęp: 20-11-2017).
Skibska J., Wspomaganie rozwoju małego dziecka szansą na dobry start – konteksty wyzwań – komunikat z badań, https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/6747/26_Wspomaganie_;jsessionid=A7F1B5DEE5E865B58B11A2AABAFC7668?sequence=1 [dostęp: 16.06.2018].
Wiśniewska I., Wspomaganie rozwoju dziecka z niepełnosprawnością intelektualną, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, podaję za: J. Skibska, Wspomaganie rozwoju małego dziecka szansą na dobry start – konteksty wyzwań – komunikat z badań https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/6747/26_Wspomaganie_;jsessionid=A7F1B5DEE5E865B58B11A2AABAFC7668?sequence=1 [dostęp: 16.06.2018].
www.kuratorium.krakow.pl (dostęp: 13.04.2018)
https://cie.men.gov.pl/ (dostęp: 13.04.2018)