Autor: Kinga Turek, Monika Łętocha
Wstęp
W dzisiejszych czasach, pod wpływem wzrostu globalnej integracji ludności świata, zjawisko migracji jest bardzo aktualne. W ciągu ostatnich lat ruchy migracyjne znacząco nasiliły się, a samych migrantów stale przybywa. Obejmują swym zasięgiem prawie wszystkie kraje i regiony świata. Nasilenie światowej migracji w wielu krajach uczyniło z niej poważną kwestię polityczną. Stała się ona wyzwaniem dla poszczególnych państw, w którym bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe pozostaje najważniejsze. Z powodu natężenia migracji, wielu uczonych określa wiek XXI jako „wiek migracji” (Giddens A., 2004). Migracje przestają być lokalne, regionalne. Stają się zjawiskiem powszechnym i globalnym.
Pojęcie migracji
Wielu autorów podjęło próbę podania definicji migracji. Jest to o tyle trudne, ponieważ jest to zjawisko wielowymiarowe. W samej definicji należy uwzględnić oprócz pojęć demograficznych także czynniki ekonomiczne, polityczne, społeczno – kulturowe. Najczęściej mówiąc o migracji mamy na myśli przemieszczanie się ludności, zmianę miejsca zamieszkania jednostek, grup, społeczności. Slany K (1995, s. 22) wyszczególnia za innymi badaczami istotne cechy przynależne migracji. Należą do nich: „ruch fizyczny dokonany w określonym celu, zmiana miejsca zamieszkania, zmiana terytorium (jednostki osiedlowej, państwa), przeniesienie się z jednej społeczności do drugiej, zmiana społeczna i kulturowa otoczenia (…). Elementami pochodnymi wynikającymi z dokonanego przemieszczenia są: długość pobytu w nowym miejscu zamieszkania, dystans dzielący terytorium odpływu i napływu, zerwanie bezpośrednich kontaktów z miejscem pochodzenia, cechy indywidualne migrantów, jak: poziom świadomości, inteligencja, wiedza o świecie itd., planowanie przemieszczenia.” Ruchy migracyjne są dziś ważną kwestią demograficzną, z powodu ich wpływu na liczbę ludności na danym obszarze oraz jej struktury. Zjawisko migracji wpływa również na różnorakie procesy jednostki danego terytorium, związane ze zmianą sposobów życia, obyczajów i zwyczajów przybywającej ludności. (Slany K, 1995)
Typy migracji i migrantów
Pojęcie migracji jest nierozerwalnie złączone z innymi ważnymi pojęciami. Należą do nich imigracja i emigracja. Imigracja to „napływ ludności do danego kraju w celu osiedlenia się w nim” (Giddens A., 2004, s. 282). Zatem jest to przyjazd ludności z innego terytorium. Takie osoby nazywane są imigrantami. Natomiast emigracja to „odpływ ludności z kraju w celu osiedlenia się gdzie indziej” (Giddens A., 2004, s. 282). Zatem jest to wyjazd ludności z danego kraju, aby zamieszkać w innym. Tak więc osoba emigrująca z danego kraju staje się imigrantem na innym obszarze, który wybrała. Pojęcie imigranta czy emigranta napotyka trudności w zetknięciu z innymi pojęciami, typu: obcokrajowiec, cudzoziemiec. Jak podaje Slany K. (1995) najczęstszym stosowanym kryterium różnicującym owe pojęcia jest kryterium narodowościowe. Generalnie można powiedzieć, iż imigrant to osoba urodzona za granicą. Jednak nie jest to jednoznaczne. Termin „imigrant” często jest nadużywany. Można być imigrantem nie będąc cudzoziemcem i odwrotnie. Aby odróżnić imigrantów od innych rodzajów napływu ludności na dany obszar, wyróżnia się kryterium czasu ciągłego pobytu w kraju przyjmującym. Imigrantami nie są osoby przebywające w danym kraju krócej niż trzy miesiące, powyżej trzech miesięcy w przypadku: turystów, pielgrzymów religijnych, osób odwiedzających, prowadzących działalność dyplomatyczną, wojskową, gospodarczą (wynagradzaną spoza kraju przyjmującego), osób przedostających się przez dany kraj do innego kraju (Okólski M., Fihel A, 2012). Autorzy wyróżniają imigrację: długoterminową oraz krótkoterminową. Imigracja długoterminowa dotyczy pobytu przynajmniej 12 – miesięcznego, natomiast krótkoterminowa, poniżej tego czasu. Imigracja dotyczy obywateli obcych państw.
W odniesieniu do ruchów migracyjnych uczeni wyróżnili cztery modele migracji (Giddens A., 2004). Należą do nich: klasyczny model migracji; kolonialny model imigracji; Gastarbeiterzy; imigracja nielegalna. W klasycznym modelu migracji państwa takie jak: Kanada, Stany Zjednoczone, Australia zazwyczaj są przyjazne migrantom. Zachęcają, choć obecnie w ograniczonych zakresach, do przyjazdów. W kolonialnym modelu imigracji państwa takie jak: Wielka Brytania i Francja życzliwiej są nastawione do imigrantów z byłych kolonii kosztem innych krajów. Termin Gastarbeiter odnosi się do imigrantów obcego pochodzenia, którzy są gośćmi przyjeżdżającymi do pracy i funkcjonują jako tania siła robocza. Przyjmowani są oni w Niemczech, Szwajcarii i w Belgii na pewien określony czas, bez przyznawania obywatelstwa. Często też, po pewnym czasie, są zmuszeni opuścić gościnny kraj. Imigracja nielegalna jest coraz powszechniejszym zjawiskiem. Imigranci nielegalni to osoby, które potajemnie i nielegalnie przebywają na terenie danego państwa, poza obrębem oficjalnego społeczeństwa. W sposób świadomy łamią prawo danego państwa w odniesieniu do jego polityki migracyjnej. W Europie grupy przestępcze zajmują się przemytem migrantów. Różnymi sposobami przerzucają przez granicę nielegalnych emigrantów. Obecnie jest to szybko rozwijająca się przestępczość zorganizowana. W dzisiejszych czasach stało się to bardzo dużym problemem w skali globalnej.
Wśród samych migrantów, ze względu na przyczyny migracji można wyróżnić: (Slany K, 1995, s. 25) w pierwszej grupie migrantów ekonomicznych, w drugiej uchodźców oraz w trzeciej podzielonej na trzy kategorie: residualna; derywacyjna; uchodźcy ekonomiczni. Migranci ekonomiczni to osoby, które wyjeżdżają do innego kraju w poszukiwaniu lepszego rynku pracy. Uchodźcy szukają lepszych warunków życia, z powodów wojny, klęski czy prześladowań politycznych. Kategoria residualna odnosi się do przywódców religijnych, pielgrzymów, studentów i innych. Kategoria derywacyjna odnosi się członków rodzin danej grupy, czyli żon, dzieci, rodziców i innych. Kategoria uchodźców ekonomicznych została wyróżniona z powodu ogromnego natężenia w świecie zjawiska ubóstwa i biedy, także wśród uchodźców. Uchodźcami to osoby, które są zmuszone do opuszczenia swego miejsca zamieszkania. Stanowią oni „specyficzną subkategorię w ramach kategorii migranta” ( Okólski M., Fihel A, 2012, s. 213). Istotną cechą uchodźstwa w migracji jest jej niedobrowolność. Są to osoby często w swoim kraju prześladowane, pozbawione ochrony prawnej.
Slany K. (1995, s. 25-28) podaje, za innymi uczonymi, różne typy migracji, w zależności od: charakteru podejmowanych decyzji; przyczyn migracji; czasu trwania migracji; charakteru geograficznego migracji; charakteru osadnictwa migracji; charakteru prawnego migracji oraz innych rodzajów migracji. W odniesieniu do charakteru podejmowanych decyzji wyróżnia: migracje dobrowolne oraz przymusowe. Migracje dobrowolne są wynikiem inicjatywy i wolnego wyboru migrantów, natomiast przymusowe są wynikiem nacisków władzy i bardzo trudnej sytuacji społecznej. Wśród migracji przymusowych można wyróżnić: wydalenie lub wypędzenie jednostek lub grup ludzi z ich dotychczasowego miejsca zamieszkania; repatriację, czyli naciski władz na jednostki w celu ich powrotu do kraju pochodzenia, uchodźstwo, wysiedlenie osób przez władze państwowe z ich miejsca pochodzenia, ewakuacja, czyli przeniesienie całej populacji ludzi z jakiegoś istotnego powodu, deportacja, czyli wywożenie, zsyłanie na przymusowy pobyt stały lub czasowy do miejsc odległych, odizolowanych lub za granicę ojczystego kraju. W dalszej kolejności są to migracje spontaniczne oraz planowe. Do przyczyn migracji zalicza: migracje zarobkowe; rodzinne; podporządkowane (dodatkowe); matrymonialne; polityczne; religijne; narodowościowe; ekologiczne; indywidualne. W zależności od czasu trwania migracji wyróżnia: migracje stałe; okresowe; sezonowe. Charakter geograficzny migracji uwidacznia migracje wewnętrzne; zewnętrzne (zagraniczne, międzynarodowe); kontynentalne; zamorskie; regionalne. Z punktu widzenia charakteru osadnictwa migracji wymienia się: migracje z miast do miast; z miast do wsi; ze wsi do wsi; ze wsi do miast. Charakter prawny migracji ma odniesienie do migracji legalnych i nielegalnych. Migracje legalne dotyczą migrantów, którzy przebywają zgodnie z przepisami prawa w kraju imigracji. Natomiast migracje nielegalne są niezgodne z przepisami prawa obowiązującymi w danym kraju imigracji. Innymi rodzajami migracji są: migracje emerytalne; masowe; konserwatywne; innowacyjne.
Wzory migracji
Pisząc o wzorach migracji należy wspomnieć o pojęciu diaspory. Jest to „populacja etniczna rozproszona poza granicami ojczystego kraju, często z konieczności lub wskutek tragicznych wydarzeń” (Giddens A., 2004, s. 302). Członków diaspory łączy wspólna historia, zbiorowa pamięć dawnej ojczyzny, wspólna tożsamość etniczna, mimo iż żyją w odległych zakątkach globu. Autor podaje, za R. Cohenem, pięć odrębnych typów diaspory, ze względu na czynniki, które spowodowały rozproszenie populacji. Należą do nich: prześladowania (Żydzi, Afrykanie, Ormianie), imperium (Brytyjczycy), praca (Indusi), handel (Chińczycy), kultura (Karaibowie). Według Cohena (Giddens A., 2004, s. 286) wszystkie diaspory muszą spełniać kryteria: „wymuszone bądź nie przeniesienie się z pierwotnej ojczyzny na nowy obszar lub obszary; wspólna pamięć ojczyzny, oddanie jej i wiara w możliwość powrotu; pielęgnowana mimo upływu czasu i oddalenia silna tożsamość etniczna; poczucie solidarności członków grupy etnicznej żyjącej w obszarze diaspory; pewne napięcia w relacjach ze społeczeństwami krajów zamieszkania; możliwość wniesienia cennego i twórczego wkładu w pluralistyczne społeczeństwa krajów zamieszkania”. Koncepcja diaspory według Cohena ma charakter żywego organizmu, który jest efektem ciągłej pracy jej członków.
Natomiast według K. Slany (1995, s. 28-30), która uwzględniając innych badaczy, podaje osiem głównych wzorów migracji. Należą do nich: pojawienie się na pewnym terytorium nadwyżki zasobów naturalnych (tj.: ziemia, minerały, surowce), siły roboczej (praca fizyczna oraz intelektualna) i kapitału (tj: pieniądze, maszyny, drogi, szkoły); bliskość geograficzna (przemieszczenia ludności dotyczą krajów raczej blisko sąsiadujących ze sobą); kulturowe podobieństwo (ruchy ludności zazwyczaj mają miejsce pomiędzy krajami, regionami, które są podobne kulturowo, językowo, religijnie, politycznie); polityczno – ekonomiczna sieć powiązań (powiązania gospodarcze na zasadzie takiego samego bądź podobnego prawa, pieniądza i języka); przepływ określonych kategorii zawodowych i płacowych (chodzi tu o przemieszczanie się elit zawodowych, kadr nisko i średnio wykwalifikowanych oraz odpowiednie zarobki); preferencje krajów gościnnych co do pochodzenia (kraju, regionu świata) przyjmowania imigrantów (chodzi tu o dyskryminowanie pewnych krajów i ich ludności w zakresie przyjęć najczęściej z przyczyn politycznych i religijnych); brak instytucji, organizacji politycznych broniących i wspierających heterogeniczną masę imigrantów (przejawia się między innymi poprzez nierespektowanie podstawowych praw człowieka, słaba obroną interesów pracowniczych); zaistnienie tzw. plemion globalnych (należą do nich: Żydzi, Anglosasy, Japończycy, Chińczycy, Hindusi. Cechuje ich własna tożsamość etniczna i kulturowa, pomimo odległości czasowych i przestrzennych).
Zakończenie
Zjawisku migracji towarzyszy wiele nowych, istotnych problemów. Globalna migracja jest związana z przekraczaniem przez jednostki granic państwowych. Ruchy migracyjne wzrosły po II wojnie światowej i nadal rosną, wskutek postępu globalizacyjnego. Każdy przepływ migracyjny jest wynikiem interakcji między procesami na poziomie mikro i makro. Skala globalna migracji rodzi poważne skutki polityczne i ekonomiczne.
Bibliografia
Giddens A., Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004
Okólski M., Fihel A., Demografia. Współczesne zjawiska i teorie, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2012
Slany K., Między przymusem a wyborem. Kontynentalne i zamorskie emigracje z krajów Europy Środkowo – Wschodniej (1939-1989), Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1995