Autor: Kinga Turek
Wprowadzenie
Dziecko powinno zajmować ważne miejsce w rodzinie i w społeczeństwie. Jest nie tylko jego częścią, ale posiada też prawa obywatelskie, socjalne i kulturowe. J. Korczak (2012) wskazywał, jak traktować dziecko, jak je kochać, rozumieć i poznawać każdego dnia. Trzeba wpatrzyć się w dziecko, odkryć jego niezwykły język szyfrów i umów, które nam ono przekazuje, a szczególnie matce. Osoba ta, kochająca i mądra, potrafi zrozumieć i pomóc mu lepiej niż niejeden bardzo wykształcony pedagog, psycholog, bądź pediatra. Autor proponuje właśnie wierzyć w mądrość praktyczną, rodzicielską, wnikliwość mądrze wspierającą rozwój dziecka. Nie wolno powielać bezkrytycznie wzorców, bo każde dziecko jest jedyne i niepowtarzalne. Równocześnie dziecko uczy pokory, bo wychowanie to nie tylko przyjemności, ale systematyczna praca. To wysiłek różnych przeżyć, ale też radości i spełnienia. Rok 2012 był Rokiem Jana Korczaka, w 70 rocznicę jego śmierci. Ówczesny i nadal obecny Rzecznik Praw Dziecka RP, M. Michalak zacytował słynnego pedagoga „wychowanie dziecka to nie miła zabawa, a zadanie, w które trzeba włożyć wysiłek bezsennych nocy, kapitał ciężkich przeżyć i wiele myśli.”(Korczak, 2012a, s.7). W innym miejscu przypomina „dziecko to największa wartość. Ma godność przysługującą każdej osobie, a w tej godności jest równe dorosłemu. „Nie ma dzieci, są ludzie” – dowodzi Korczak.” (Korczak, 2012b, s.6). W każdym, nawet w najmniejszym dziecku należy dostrzegać człowieka. Ma ono własną godność i należy traktować je poważnie, z szacunkiem. Również Jan Paweł II (2005, s. 123) zabiegał o właściwe poszanowanie i prawa dla dzieci. „(…) troska o dziecko jeszcze przed jego narodzeniem, od pierwszej chwili poczęcia, a potem w latach dziecięcych i młodzieńczych, jest pierwszym i podstawowym sprawdzianem stosunku człowieka do człowieka.” T. Bilicki (2000, s.18-20, 55-59) przypomina starania papieża o prawa dziecka do życia od chwili poczęcia, aż do naturalnej śmierci. Dziecko dla właściwego rozwoju, jako prymarna wartość, potrzebuje opieki rodziny, ale w dużej mierze również opieki państwa i instytucji wychowawczych. Według Jana Pawła II dziecku ma prawo do szczęśliwego dzieciństwa; wszelakiego, wszechstronnego rozwoju; życia w prawdzie o najbliższym otoczeniu i o świecie. Prawa te winni znać wszyscy ludzie i respektować je, a szczególnie każda instytucja społeczna i międzynarodowa. Papież żądał powstrzymania wszelkich wojen, działań zagrażających dzieciom i powodujących ich cierpienie. Zachęcał do wspierania różnorakich organizacji niosących pomoc dzieciom.
Wczesne wspomaganie rozwoju małego dziecka
Wczesne Wspomagane Rozwoju w literaturze przedmiotu oznacza możliwie jak największą, różnorodną liczbę działań w stosunku do dziecka i jego rodziny, u którego zdiagnozowano lub podejrzewa się nieprawidłowości rozwojowe. Terapia z zakresu WWR odnosi się do dzieci, które zamiast oczekiwanego prawidłowego rozwoju, mają utrudniony start w życiu, z powodu różnych negatywnych czynników wpływających na ten rozwój, zaburzając go lub wręcz hamując. Terapię tę można, w świetle przepisów prawnych, prowadzić od urodzenia dziecka, aż do podjęcia nauki szkolnej. (Zob. Abramowska 2002, s.7-10; Abramowska 2009, Turek 2015,s. 45; Turek 2016,s. 226-227; Waszkielewicz 2009, s.4-6; Serafin 2012, s. 55-61)
Wspomaganie rozwoju dziecka jest kwestią szczególnie istotną w odniesieniu do dzieci niepełnosprawnych bądź zagrożonych niepełnosprawnością. Ma ono na celu pomoc dziecku oraz jego rodzinie poprzez wyrównywanie istniejących niedostatków oraz zmniejszanie ograniczeń. Zakłada konkretną pomoc, aby pobudzić rozwój dziecka, stymulować go i rozwijać. Według I. Wiśniewskiej wspomaganie ma właściwy wydźwięk, jeśli postrzegamy dziecko całościowo, globalnie oraz respektujemy jego możliwości, ograniczenia, przeżycia. Wspomaganie rozwoju to możliwość bycia z dzieckiem, wpływania na jego rozwój, doświadczania różnorakich przeżyć, emocji. Wiśniewska (2010, s.195) za istotę a tym samym fundament procesu wspomagania uważa „poznanie i wykorzystanie mocnych stron dziecka, dlatego wspomaganie powinno uwzględniać jego wiek, symptomy zaburzeń, codzienne życie rodziny, obejmować sferę somatyczną, intelektualną, motoryczną, społeczną i emocjonalną, a także uwzględniać indywidualne potrzeby i możliwości dziecka.”
Zasady wczesnego wspomagania rozwoju małego dziecka
Terapeuci WWR starają się doskonalić dziecko, poprzez usprawnianie, odpowiednie nauczanie i wychowanie. Wspierają dziecko w jego rozwoju. Jednakże, aby należycie zespół specjalistów wywiązywał się ze swoich zadań, powinien przestrzegać zasad wspomagania. Ciekawą propozycję usystematyzowania ich opracowała J. Skibska (2014, s.201) wyróżniła ona zasady: akceptacji; podmiotowości; refleksyjności; znajomości dziecka; konsekwencji i systematyczności; celowości; właściwego doboru pomocy; indywidualizacji; aktywności dziecka; odwoływania się do umiejętności podstawowych. Każda kolejna zasada wynika z poprzedzającej tworząc wspólny łańcuch. Wszystkie one mają na celu podniesienie skuteczności oddziaływań oraz osiągnięcie maksymalnej efektywności. Wspomaganie rozwoju dziecka to także pomoc jego rodzinie. Praca terapeutów z rodzicami opiera się na możliwie jak najlepszej współpracy, przy obopólnym zaufaniu w trosce o rozwój dziecka. Wspieraniu rodziców w trudnych dla niech chwilach. informowania o postępach dziecka i metodach pracy w domu. Dotyczy ona także pozyskiwania informacji. Ma ona na celu zapewnienie rodzicom pomocy i wsparcia w rozwiązywaniu codziennych problemów, radzenia sobie w trudnych sytuacjach, uczestniczeniu w procesie terapeutycznym, poprawę rozumienia i zaspokajania przez rodziców potrzeb rozwojowych dziecka. Wczesne wspomaganie rozwoju odbywa się w placówkach mających odpowiednie zaplecze socjalne, dydaktyczne i kadrowe. W szczególnych przypadkach, gdy dziecko jest chore i nie ukończyło 3 r.ż., może ono odbywać się też w jego domu. (Turek, 2016, s.228).
Cechy wczesnego wspomagania rozwoju małego dziecka
Zgodnie z Programem Rządowym WWKSC (www.menis.gov.pl) wspomaganie rozwoju powinno być wczesne oraz wielospecjalistyczne. Udzielana pomoc kompleksowa i skoordynowana, gdzie fachowcy o różnych specjalizacjach prowadzą terapię w zakresie medyczno – rehabilitacyjno – terapeutycznym (wczesna interwencja) oraz rewalidacyjno – wychowawczym (wczesne wspomaganie rozwoju). Każdy ze specjalistów zajmuje się daną sferę rozwojową dziecka, w zależności od swojej specjalności. Zapewnienie dzieciom wszechstronnego i harmonijnego rozwoju, jest głównym celem pracy całego zespołu WWR. Wszyscy specjaliści pracujący z dzieckiem różnymi metodami i sposobami starają się stworzyć dziecku takie warunki, które umożliwią mu optymalny rozwój. Oferując różnorodne zajęcia, mają za zadanie kształcić i wypracowywać u dziecka określone, pożądane umiejętności. Dzięki podjętym działaniom, wyrównywanie szans rozwojowych oznacza realną możliwość niesienia i upowszechnienia pomocy dziecku zagrożonemu niepełnosprawnością lub niepełnosprawnemu oraz jego rodzinie. (Zob. Skibska, 2014, s.195; Serafin, 2012)
Oddział wczesnego wspomagania rozwoju (WWR) w Ośrodku Rehabilitacyjno – Edukacyjno – Wychowawczym (OREW) w Myślenicach
W 2006r.w Ośrodku utworzone zostały oddziały Wczesnego Wspomagania Rozwoju. Aby dziecko mogło uczestniczyć w zajęciach wczesnego wspomagania musiało, i nadal jest to aktualne, posiadać opinię z poradni PPP o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Dodatkowym dokumentem, wydawanym przez komisję lekarska, jest orzeczenie o niepełnosprawności dziecka. Oprócz powyższych, skierowanie od lekarza specjalisty, np: neurologa, lekarza rehabilitacji (http://psouumyslenice.pl.)
Dzieci wczesnego wspomagania rozwoju
Pierwsza grupa rozpoczynająca w 2006r. zajęcia wczesnego wspomagania liczyła 8 podopiecznych. Na koniec 2016r. było ich 90. Obecnie na początku roku szkolnego 2016/2017 zapisanych jest 76. Należy wyjaśnić, iż mniejsza liczba dzieci na początku każdego roku szkolnego spowodowana jest odejściem dzieci do szkół z roczniku poprzedzającego. Natomiast w ciągu roku cały czas są przyjęcia, więc ta liczba automatycznie wzrasta. Można stwierdzić, iż generalnie liczba dzieci uczęszczających na WWR z roku na rok poszerza się. Wśród dzieci, które uczęszczają na zajęcia WWR w Myślenicach, można wskazać na liczną grupę maluchów z określonymi zaburzeniami rozwojowymi.
Zaburzenia rozwojowe dzieci w wieku przedszkolnym
Wcześniakami określa się dzieci, które zostały przedwcześnie urodzone. Są to noworodki, które przyszły na świat między 22. a 37. tygodniem ciąży. Stopnie wcześniactwa określa się jako poród miernie, umiarkowanie, bardzo i skrajnie przedwczesny, w zależności od tygodnia ciąży, w którym nastąpił. Im wcześniejszy poród, tym zwykle mniejsza masa urodzeniowa dziecka i większe ryzyko jego śmierci. W zależności od stopnia wcześniactwa zachodzi szereg nieprawidłowości, które ograniczają możliwości dziecka do przeżycia bez pomocy współczesnej medycyny. Do najczęstszych problemów należą: trudności w utrzymywaniu prawidłowej temperatury ciała, ciśnienia krwi; zaburzenia oddychania; trudności z karmieniem; żółtaczka; zakażenia; krwawienia śródczaszkowe i inne uszkodzenie mózgu. (http://wczesniaki.org.pl/pl,wczesniaki)
dzieci niepełnosprawne intelektualnie
Oligofrenopedagogika to dział pedagogiki, zajmujący się osobami, w tym dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie (inaczej: upośledzonymi umysłowo) w stopniu lekkim, umiarkowanym, znacznym i głębokim. Należą do nich najczęściej dzieci z określonymi zespołami genetycznymi (np.: z. Downa). Według T. Gałkowskiego (1968, s.363) „niepełnosprawność ma charakter globalny, charakteryzuje się obniżoną sprawnością umysłową spowodowaną wrodzoną anomalią, która czyni korę mózgową niezdolną – w mniejszym lub większym stopniu do procesów myślowych.” Z kolei H. Borzyszkowska (1985, s.22) zwraca uwagę na istotę upośledzenia umysłowego. Są nim „różnego rodzaju uszkodzenia i niedorozwoje centralnego układu nerwowego, a kory mózgowej przede wszystkim”.
dzieci z uszkodzeniami słuchu
Surdopedagogika to dział pedagogiki, zajmujący się osobami, w tym dziećmi z uszkodzeniami słuchu. Jak podaje E.M. Skorek (2005, s. 78) wśród nich są dzieci niesłyszące, które całkowicie są pozbawione odczucia dźwięku w uchu. Posiadają resztki słuchu w badaniu audiometrycznym (krzywa powietrzna poniżej 80 dB). Do tej grupy należą także dzieci niedosłyszące (Skorek, 2005, s.107), które mają „ograniczenie funkcji słuchowej, powodujące trudności w odbieraniu i rozumieniu mowy.” Wyróżnia się stopnie upośledzenia słuchu od lekkiego, poprzez umiarkowany, znaczny aż do głębokiego.
dzieci z uszkodzeniami wzroku
Tyflopedagogika to dział pedagogiki zajmujący się osobami, w tym dziećmi z uszkodzeniami wzroku. Wśród nich są dzieci niedowidzące i niewidome. Mogą też być głuchoniewidome.
dzieci z całościowymi zaburzeniami rozwojowymi, w tym autystyczne
Autyzm dziecięcy zgodnie z klasyfikacją ICD-10 jest całościowym zaburzeniem rozwoju. Charakteryzuje się nieprawidłowym i/lub upośledzonym rozwojem. Zaburzenie to pojawia się w ciągu pierwszych 3 lat życia dziecka i oznacza się nieprawidłowym funkcjonowaniem sfery interakcji społecznych, komunikacji,a także powtarzającymi się, ograniczonymi zachowaniami. Obszary te często nazywane są triadą zaburzeń autystycznych. Pojęcie obejmuje autyzm, autyzm wieku dziecięcego, psychozę dziecięcą , z. Kannera, z. Aspergera. (Pużyński S., Wciórka J., 2000)
dzieci ze sprzężoną niepełnosprawnością
Sprzężona niepełnosprawność oznacza występowanie u dziecka więcej niż jednej niepełnosprawności. Zatem musi być ich co najmniej dwie lub też i więcej. Niepełnosprawność spowodowana jest przez jeden lub więcej czynników. Działa w różnych okresach życia dziecka. Do takich przypadków należą między innymi dzieci niepełnosprawne intelektualnie wraz z towarzyszącymi niedosłuchami; dzieci z MPD z towarzyszącymi uszkodzeniami wzroku, encefalopatią.(Https://prezi.com)
dzieci z brakiem, zaburzonym lub opóźnionym rozwojem mowy
W zaburzeniach rozwoju funkcji mowy czesto dochodzi do jej niewykształcenia (brak rozwoju mowy). Mogą to być także zaburzenia rozwoju pewnych jej poziomów, zatrzymanie się mowy na pewnym etapie rozwoju. Może nastąpić utrata wcześniej opanowanych umiejętności mówienia lub/i rozumienia. Wynikają z nich opóźnienia rozwoju lub/i zaburzeń mowy. Do omawianej najliczniejszej grupy należy wiele jednostek chorobowych. Zalicza się tu między innymi: anartrię. Jak podaje E.M. Skorek (2005, s. 20) w słowniku logopedycznym, jest ona „brakiem rozwoju mowy lub utraty wcześniej nabytych umiejętności wytwarzania dźwięków mowy na skutek uszkodzenia układu pozapiramidowego, ośrodków pnia mózgu i dróg unerwiających narządy mowy. Może utrzymywać się kilka lat, przechodząc w dysartrię. Mowa jest bełkotliwa i zupełnie niezrozumiała.” Kolejna to alalia, inaczej słuchoniemota, afazję rozwojowa. Według wspomnianej autorki (2005, s.17) jest „opóźnieniem w przyswajaniu sobie języka na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych. ” Oligofazja to kolejne zaburzenie mowy, które występuje uosób niepełnosprawnych intelektualnie. Następną jednostką chorobową jest afazja. To „zaburzenie mowy polegające na częściowej lub całkowitej utracie umiejętności budowania i percypowania tekstów słownych w następstwie mniej lub bardziej rozległego ogniskowego uszkodzenia ośrodków mowy dominującej półkuli mózgu.” (Skorek, 2005, s.7) Autorzy zajmujący się tą jednostką chorobową wyróżniają wiele rodzai afazji, gdyż uszkodzenie mózgu wywołuje zazwyczaj zaburzenia różnych funkcji uczestniczących w czynnościach mowy. Wobec dzieci najczęstszym określeniem jest niedokształcenie mowy o typie afazji dziecięcej.
dzieci z różnorodnymi opóźnieniami i zaburzeniami w rozwoju motorycznym
Wśród najczęstszych zaburzeń w rozwoju motorycznym wyróżnia się mózgowe porażenie dziecięce (MPD). Jest to zespół przewlekłych, niepostępujących zaburzeń czynności ośrodkowego układu nerwowego. Ma ono miejsce w wyniku uszkodzenia mózgu w okresie życia dziecka. Przejawia się najczęściej zaburzeniami czynności ruchowych lub postawy. (Https://prezi.com)
dzieci z wadami rozwojowymi i nieprawidłowościami anatomicznymi (np.: rozszczepy) oraz wadami genetycznymi
Wady wrodzone są to odstępstwa od normy budowy anatomicznej. Wyróżnia się małe i duże wady. Wady mogą występować pojedynczo lub w grupach. Do połączeń wad należą: zespoły wad wrodzonych; sekwencje wad wrodzonych; skojarzenia wad oraz kompleksy wad wrodzonych. Do najczęściej występujących wad rozwojowych wrodzonych, zniekształceń i aberracji chromosomowych u dzieci z WWR, należą: z wad rozwojowych układu nerwowego: małogłowie i rozszczep kręgosłupa; rozszczepy wargi i podniebienia. (https://pl.wikipedia.org/wiki/Wady_wrodzone)
Choroby genetyczne wynikają z mutacji w obrębie genu lub genów, mających znaczenie dla prawidłowej budowy i czynności organizmu. (https://pl.wikipedia.org/wiki/Choroby_genetyczne) Do najczęściej występujących chorób u dzieci z WWR, uwarunkowanych genetycznie należą: z. Downa, rozszczepy podniebienia. Z wrodzonych wad rozwojowych można wskazać na rozszczep kręgosłupa.
dzieci z dysfunkcjami oddychania, ssania, połykania i żucia
Dysfunkcja oddychania jest to niewłaściwy ustny tor przepływu powietrza. Zamiast nosem, dziecko oddycha ustami. Konsekwencjami dysfunkcji oddychania są: hipotonia mięśnia okrężnego warg, niewydolność warg, wiotkość mięśni policzkowych; nieprawidłowa pozycja spoczynkowa języka; utrwalanie wad wymowy; częste infekcje górnych dróg oddechowych; kształtowanie się wad postawy; zaburzenia gospodarowania powietrzem; nieprawidłowe funkcjonowanie układu pokarmowego; niedostateczne dotlenienie układu nerwowego. Fizjologiczne czynności u dziecka, do których należą oddychanie i pobieranie pokarmu powinny być, lecz często nie są ze sobą doskonale skoordynowane. (www.maluchy.pl)
Zespół wczesnego wspomagania rozwoju
Zespół Wczesnego Wspomagania Rozwoju został powołany przez dyrektora ośrodka. W 2006r. było to zaledwie kilka osób posiadających przygotowanie do pracy z małymi dziećmi o zaburzonym rozwoju psychoruchowym, a więc: oligofrenopedagog, psycholog, logopeda, rehabilitant. Wraz ze wzrostem liczby dzieci w Ośrodku, zespół specjalistów również się powiększył. Obecnie należą do niego: lekarz rehabilitacji, pielęgniarka, 2 psychologów, neurologopeda i logopeda, oligofrenopedagog, surdopedagog, tyflopedagog, 2 fizjoterapeutów, dogoterapeuta, 2 hipoterapeutów, terapeuta SI (integracji sensomotorycznej). Zajęcia WWR są planowane, zgodnie z wytycznymi i zaleceniami zawartymi w Opinii Wczesnego Wspomagania Rozwoju, wydaną przez Poradnię Psychologiczno – Pedagogiczną. I tak w ośrodku, przynajmniej jeden raz w tygodniu wszystkie dzieci mają zapewnioną terapię z wszystkimi specjalistami. Najwięcej dzieci korzysta z zajęć z rehabilitantami, psychologami, neurologopedą i logopedą. Dzieci małe, potrzebujące intensywnej terapii w danej sferze rozwojowej, uczęszczają na zajęcia nawet dwa do trzech razy w tygodniu (np.: zajęcia rehabilitacyjne, logopedyczne).
Zadania zespołu wczesnego wspomagania rozwoju
Do najistotniejszych zadań zespołu WWR, A. M. Waszkielewicz (2009) wylicza: „opracowanie, na podstawie opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, kierunków i harmonogramu działań w stosunku do dziecka i jego rodziny w zakresie wczesnego wspomagania. Zapewnienie dziecku rehabilitacji, terapii lub innych form pomocy, stosownie do jego potrzeb. Opracowanie i realizowanie z dzieckiem i jego rodziną indywidualnego programu wczesnego wspomagania, z uwzględnieniem działań wspomagających rodzinę dziecka w zakresie realizacji programu, koordynowania działań specjalistów prowadzących zajęcia z dzieckiem oraz oceniania postępów dziecka. Analizowanie skuteczności pomocy udzielanej dziecku i jego rodzinie, wprowadzanie zmian w indywidualnym programie wczesnego wspomagania, stosownie do potrzeb dziecka i jego rodziny. Planowanie kolejnych działań w zakresie wczesnego wspomagania.”
Zakończenie
W dzisiejszych czasach postęp medycyny jest niezwykły. Otwiera on niewyobrażalne możliwości w zakresie ratowania życia ludzkiego. Jeszcze kilkanaście lat temu, dzieci urodzone przed czasem, zwane wcześniakami, nie miały wielkich szans przeżycia. W obecnych czasach granica przeżywalności dziecka została przesunięta do 24 tygodnia ciąży. Oznacza to, iż współczesna medycyna potrafi uratować już tak małe dziecko. Natomiast wszystkie inne płody, które zostają z różnych powodów rozwiązane przed tym czasem, są skazane na śmiertelność. Faktem jest większa przeżywalność dzieci z zaburzeniami rozwojowymi, już na etapie życia płodowego. Z jednej strony to olbrzymia szansa i radość dla rodziców, aby posiadać własne potomstwo. Jednakże z drugiej strony jest to dla nich wielkim wyzwaniem. Należy pamiętać, iż im młodszy wiek biologiczny dziecka tym większa niewiadoma i realna obawa o przyszły jego rozwój. Coraz więcej dzieci ma deficyty rozwojowe. Rodzice, którzy są zaniepokojeni rozwojem swojego dziecka powinni mieć szanse na wspieranie ich rozwoju. Na możliwość podjęcia jak najwcześniejszych różnorakich oddziaływań, w celu jego stymulowania, korygowania i usprawniania. Wiadomo przecież, że im szybciej, tym lepiej, zatem im szybsza terapia, tym większe szanse na rozwój. Rodzice powinni być informowani w szpitalach, poradniach, gdzie mogą szukać pomocy. Powinni być świadomi, iż są placówki zajmujące się wczesną identyfikacją zaburzeń rozwojowych. Mogą korzystać z wielu różnych form opieki, wspierania rozwoju i edukacji, na każdym poziomie rozwoju dziecka. W placówkach takich są specjaliści, których praca polega na maksymalnym wykorzystaniu potencjału rozwojowego dziecka. Ich celem jest możliwie jak najlepsze przygotowanie dziecka do podjęcia nauki szkolnej w szkole, bądź innych placówkach zajmujących się edukacją.
Bibliografia
Abramowska B. (red.) (2002), Wczesna interwencja, red. B. Abramowska, Wyd. PSOUU, Warszawa, s.7-10
Abramowska B. (red.), (2009), Twoje dziecko jest inne. Informacje i porady praktyczne dla rodziców i dzieci zagrożonych niepełnosprawnością bądź dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w wieku 0−7 lat, Wyd PSOUU, Warszawa, s.12
Bilicki T., Dziecko i wychowanie w pedagogii Jana Pawła II, Kraków 2000, s.18-20, 55-59, podaję za: Meissner – Łozińska J., Smoczeńska A., Rozwój praw dzieci (od pierwszych idei do ich skodyfikowania) a sytuacja dziecka w polskiej rzeczywistości prawnej i społecznej, [w:] Prawa dziecka w kontekście wychowawczym, red. A. Solak, Wyd. BIBLOS, Tarnów 2005, s.30-31
Borzyszkowska H. (1985), Oligofrenopedagogika, Wyd. WSiP, Warszawa, s.22
Gałkowski T. (1968), Encyklopedyczny słownik rehabilitacyjny, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa, s.363
Jan Paweł II (2005), przemówienie na XXXIV sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1979r., podaję za: T. Borutka, Dziecko, [w:] Jan Paweł II. Encyklopedia nauczania społecznego, red.A. Zwoliński, PWE Polwen, Radom, s. 123
Korczak J. (2012a), Jak kochać dziecko. Dziecko w rodzinie , Wyd. Dimograf, Warszawa, s.7
Korczak J. (2012b), Prawo dziecka do szacunku, Wyd. Dimograf, Warszawa, s.6
Pużyński S., Wciórka J. (2000), Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, Uniwersyteckie wyd. medyczne Vesalius, Kraków
Serafin T. (2012), Wybrane aspekty dotyczące możliwości prowadzenia działań wspierających rozwój małych dzieci zagrożonych niepełnosprawnością lub niepełnosprawnych oraz ich rodziny, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków, s.55-61
Skibska J. (2014), Wspomaganie rozwoju małego dziecka szansą na dobry start – konteksty wyzwań – komunikat z badań [w:] Teoria i praktyka oddziaływań profilaktyczno – wspierających rozwój osób z niepełnosprawnością, red.G. Gunia, D. Baraniewicz, Wydawnictwo Naukowe UP, Kraków, s.201
Skorek E.M. (2005), Z logopedią na ty. Podręczny słownik logopedyczny, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków, s.7, 17, 20, 78,107
Turek K. (2016), Edukacja i profilaktyka w oddziałach wczesnego wspomagania rozwoju dziecka w kontekście praktyki w ośrodku [w:] Edukacja na rozdrożu. Część 3. Dzieciństwo szans i zagrożeń, red. R. Bernatova, S. Kania, S. Śliwa,Wyd. Instytut Śląski, Opole, s.226-227, 228
Turek K. (2015), Teczka pracy logopedy. Wczesna interwencja i wczesne wspomaganie rozwoju w logopedii, Poznań, s.45
Waszkielewicz A. M. (2009), Wczesne wspomaganie. System edukacji, Wyd. Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków, s. 4-6,
Waszkielewicz A. M. (2009), Wczesne wspomaganie. System edukacji, Wyd. Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków, s.9, podaję za: Turek K., Edukacja i profilaktyka w oddziałach wczesnego wspomagania rozwoju dziecka w kontekście praktyki w ośrodku, [w:] Edukacja na rozdrożu. Część 3. Dzieciństwo szans i zagrożeń, red. R. Bernatova, S. Kania, S. Śliwa Wyd. Instytut Śląski, Opole, s. 228
Wiśniewska I. (2010), Wspomaganie rozwoju dziecka z niepełnosprawnością intelektualną, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków, podaję za: J. Skibska, Wspomaganie rozwoju małego dziecka szansą na dobry start – konteksty wyzwań – komunikat z badań [w:] red. G. Gunia, D. Baraniewicz (2014), Teoria i praktyka oddziaływań profilaktyczno – wspierających rozwój osób z niepełnosprawnością, Tom 2.1, Wydawnictwo Naukowe UP, Kraków, s.195
Źródła internetowe
http://psouumyslenice.pl; dostęp: 18-08-2016
http://wczesniaki.org.pl/pl,wczesniaki; dostęp: 18-08-2016
Uniwersał D., Dzieci niepełnosprawne intelektualnie niesłyszące oraz niepełnosprawne intelektualnie niewidome Https://prezi.com/m/knmywsbldej4/niepelnosprawnosci-sprzezone; dostęp 18-08-2016
https://pl.wikipedia.org/wiki/Wady_wrodzone; dostęp: 18.08.2016 dostęp 18.08.2016
Rządzka M., Znaczenie oddychania dla prawidłowego rozwoju dziecka, www.maluchy.pl/pokaz_a_print.php?nr=410 dostęp 18-08-2016
https://pl.wikipedia.org/wiki/Choroby_genetyczne; dostęp: 18.08.2016