Autor: Kinga Turek, Joanna Sądel
Wprowadzenie
Rozwój to ciąg różnych, nieustannych zmian, które podążają w pewnym kierunku. W literaturze przedmiotu można odnaleźć wyjaśniający termin, w którym istotą jest „proces, stosunkowo długotrwały, w toku którego dokonują się kierunkowe, prawidłowo po sobie następujące zmiany, prowadzące od form czy stanów niższych, prostszych, słabiej zorganizowanych, do wyższych, bardziej złożonych, lepiej zorganizowanych.” (Matczak 2003, s.10).Może być on postrzegany lub oceniany z różnych punktów widzenia jako dodatni lub ujemny. Jednakże należy pamiętać, iż ma charakter progresywny, postępujący oraz kierunkowy. Jeżeli mamy zmiany i przekształcenia psychiki oraz zachowania człowieka, czyli jego układu ewolucyjnego i psychicznego, to odnosimy się do rozwoju psychicznego człowieka. Oczywiście zmiany te powinny być kontrolowane przez samego rozwijającego się osobnika. Zmiany rozwojowe są często trwałe, nieodwracalne a także dążące w jednym kierunku. Są też w znacznym stopniu uwarunkowane czynnikami środowiskowo – kulturowymi. Tkwią w całości lub w przeważającej części wewnątrz psychiki człowieka. Zmiany rozwojowe mają charakter zarówno ilościowy i jakościowy. Trzeba przyznać, że są one bardziej jakościowe, gdyż przekształcają wewnętrzną strukturę rozwijającego się człowieka (Tyszkowa 2007, s.51; Matczak 2003, s.9-12).
Rozwój psychiczny
Omawiając osobę dziecka, należałoby przyglądnąć się jego rozwojowi całościowo. Poddać bliższej analizie dynamikę zmian określonego rozwoju. Uświadamia ona ciągłość przekształcania się struktury psychicznej, jak również rozwojowe nieciągłości. Rozwój psychiczny człowieka nie jest ciągiem tylko pozytywnych zmian. W każdym stadium rozwoju psychicznego mogą zdarzyć się zarówno zmiany dodatnie, jak i dłużej lub krócej utrzymujący się zastój, czy nawet cofanie się w rozwoju. W rozwoju psychicznym człowieka należy wyróżnić: rozwój poznawczy, emocjonalny, społeczny, moralny, osobowości oraz różnice indywidualne w rozwoju psychicznym. Trudno znaleźć jeden typowy i ogólny wzorzec traktujący zmiany w funkcjonowaniu psychicznym człowieka w ciągu całego życia. Wynika to z tego, iż każdy człowiek jest jedyny i niepowtarzalny. Dlatego też, ta indywidualność i wielowymiarowość procesu rozwoju jest w tym szukaniu przeszkodą. Nie ma jedynego, uniwersalnego wzorca zmian rozwojowych, ich wzrostu w dzieciństwie, aż do spadku i rozpadu w okresie starzenia się. Zatem rozwój człowieka w ciągu całego życia przebiega wielowymiarowo i wielokierunkowo (Harwas – Napierała, Trempała 2004, s. 9-12). Różnice indywidualne dotyczą tempa rozwoju i stopnia funkcjonowania, czyli najważniejszych kierunków rozwoju człowieka. Istotny jest tu rodzaj aktywności i jej poziom, czyli stopień rozwojowego zaawansowania. Oceniany jest on w stosunku do aktualnych możliwości danego człowieka. Wzrost aktywności człowieka jest pobudzany przez czynniki środowiskowe i podmiotowe, uwzględniające jego możliwości i preferencje. Wyznacznikami możliwości i preferencji są zdolności i temperament. Są one wskaźnikiem tak obecnego, jak i dalszego rozwoju człowieka(Matczak 2004, s.178-206).
Rozwój osobowości
W niniejszym artykule szczególnie ważne jest pojęcie osobowości. Używane jest ono w różnych dyscyplinach naukowych. W literaturze przedmiotu jest to „uogólniający termin, określający właściwości, które czynią nas tymi, którymi jesteśmy. Z kolei wszystko to jest osadzone w kontekście kultury, relacji społecznych i poziomu rozwoju (…).” (Zimbardo, Johnson, McCann2010, s.27). Właściwości te różnią nas od innych osób, to „”domyślne” ustawienia naszych osobistych niepowtarzalnych wzorców motywów, emocji i spostrzeżeń, wraz z wyuczonymi schematami, służącymi rozumieniu siebie samych i świata.” (McAdams, Pals 2006, s.204-217 za: Zimbardo, Johnson, McCann 2010, s.27).Cechy, motywy czyli styl życia przystosowania się oraz system osobistego opowiadania i tożsamości, to pole do rozpatrywania rozwoju osobowości człowieka. Wiodącą rolę w tym rozpatrywaniu odgrywa dziedziczność, środowisko lub aktywność własna jednostki. Ponieważ osobowość danego człowieka funkcjonuje jako całość, to i wiedza o jej rozwoju jest wciąż uzupełniana. Główne wymiary osobowości są wrodzone i dlatego życie danego człowieka jest w miarę stabilne. Jeżeli rozwój osobowości rozpatruje się z perspektywy temperamentu i wymiaru osobowości, to przebiega ona na zasadzie ciągłości oraz ewolucyjnych zmian kierowanych procesami biologicznymi. To jest względnie stałe, a wzrost zmienia się różnorodnie. Zmiany są powodowane procesami biologicznymi i oddziaływaniami środowiskowymi. Aby dana osoba podjęła jakiekolwiek czynności, musi być zmotywowana, czyli musi mieć wyznaczony cel i program jego realizacji. Działanie zaś cechuje siła, czyli motywacja. Postawa zaś to pojęcie psychologiczne, które nie ma jednoznacznej definicji. Jednakże jest ono potrzebne do wytłumaczenia wyboru motywu przez człowieka. Oba te pojęcia to „produkt doświadczenia człowieka w płaszczyźnie stosunków społecznych”(Obuchowski 1965, s.84), które wiążą się z potrzebami człowieka. K. Obuchowski wylicza, iż są to: potrzeby fizjologiczne, poznawcze, kontaktu emocjonalnego, seksualne, sensu życia oraz indywidualne.
Rozwój osobowości rozpatruje się z punktu widzenia teorii psychologii humanistycznej. To styl przystosowania, który jest uwarunkowany wczesnodziecięcymi doświadczeniami w kontaktach z otoczeniem, kształtowaniem się własnego „ja”, przetwarzaniem informacji, modelowaniem i samoaktualizacją. Przejawia się on w coraz bardziej złożonych potrzebach, różnorodnych motywach, w dążeniu ku dorosłości, a wszystko to pod wielkim wpływem środowiska. Jeżeli widzimy stałość w rozwoju osobowości człowieka, to należy to tłumaczyć chęcią bezpieczeństwa, traumami wyniesionymi z dzieciństwa, jednostajnością warunków poznawczych, potrzeb, motywów, wartości i postaw moralnych. Zmiany natomiast to wynik zaistnienia nowych czynników poznawczo – motywacyjnych, przetwarzania nowych informacji lub zanik dawnych motywów. Wolny wybór, formułowanie celów, dążeń i zadań, autorefleksja, zdolność do nadawania znaczeń to rozwój osobowości rozumianej w kategorii systemu znaczeń. Odpowiednie warunki socjalne i kulturowe nadają sens życiu człowieka oraz pozwalają na tworzenie jego tożsamości. Stałość i zmiana na poziomie tworzenia znaczeń i tożsamości są wynikiem celowej aktywności człowieka. Określony sposób rozumienia świata jest powodem stałości, zaś zmiana to dążenie do przekroczenia stanów aktualnych na rzecz stanów chcianych i wymarzonych przez danego człowieka. Aktualnie zauważa się coraz większą aktywność własną poszczególnych osób w kształtowaniu osobowości i rozwoju poprzez autorefleksję i świadomy wysiłek, jak również poprzez realizację dalekosiężnych, uspołecznionych zadań. Zauważa się również większą rolę własnej aktywności w rozwoju indywidualnym. Jest ona bardziej zróżnicowana i większa niż w zakresie podstawowych wymiarów osobowości. Widać wyraźnie charakter różnic jakościowych, np.: w sprawach związanych z sensem życia przy rozpatrywaniu przypadków znaczeń przypisywanych światu i innym ludziom(Oleś 2004, s.131-177; Reykowski 1992, s.115-186; Zimbardo, Johnson, McCann 2010, s.27-82; Matczak 2003, s.184-211).
Przegląd teorii rozwoju osobowości pokazuje jednak, że omówiona wyżej teoria nie wyczerpuje stanowisk do czynników i mechanizmów rozwoju, dzięki którym następuje kształtowanie się osobowości dziecka. Przykładowo teoria stworzona przez natywistów zakładała, że osobowość człowieka wyznaczona jest przez wyposażenie dziedziczne, a wychowanie nie mogło niczego zmienić. Klasyczne teorie psychoanalityczne odzwierciedlają natomiast problem wewnętrznych lub zewnętrznych czynników rozwoju, które funkcjonują w postaci dylematu: siły wewnętrzne tkwiące w człowieku czy wpływ środowiska. Dominującą rolę czynników wewnętrznych w rozwoju osobowości widział L. Corman, K. Dąbrowski, Z. Freud. Zupełnie przeciwstawne stanowisko zajmowali badacze J. H Eysenck, R. A. Spitz, J. Wolpe, A. Bandura. Analizując znaczenie rodziny w rozwoju osobowości dziecka, zostaną omówione, zarówno zewnętrzne jak i wewnętrzne dynamizmy rozwoju.
Czynniki wpływające na rozwój osobowości
Proces formowania się osobowości dziecka zaczyna się z chwilą jego narodzin. Jak już powiedziano, może zależeć zarówno od wewnętrznych jak i zewnętrznych stymulatorów rozwoju. Takie traktowanie rozwoju osobowości wpisuje się w teorię interakcyjną, zgodnie z którą jej rozwój jest „efektem nieustannej interakcji zachodzącej między jednostką a jej środowiskiem” (Chłopkiewicz 1987, s.151). Zwolennicy tej teorii, E. H. Erikson, E. Fromm, J. Piaget, T. S. Sarbin, M. Trammer określają ten proces, jako „rezultat napięcia sił wewnętrznych i zewnętrznych zmierzających do ciągłej modyfikacji własnego „ja”” (Chłopkiewicz 1987, s.152).
Analizując poglądy różnych autorów: E. Fromm, H. Wallon, A. Adler, E. H. Erikson, J. Piaget, J. Reykowski, M. Trammer, H. Eya, przypisujących osobowości różnorakie pochodzenie, możemy stwierdzić, że powszechnym trendem okazuje się uznanie wielości czynników i mechanizmów odpowiedzialnych za jej rozwój. W tej złożonej organizacji mieszczą się wrodzone i nabyte właściwości organizmu, często określane jako „wewnętrzne siły”, związki dynamiczne z otoczeniem, znaczenie rodziny i wczesnych doświadczeń, jak również emocjonalne oddziaływanie najbliższego otoczenia dziecka(Porębska 1991, s.116-119).
M. Przetacznikowa (1982) wśród czynników mających kluczowe znaczenie w rozwoju osobowości wymienia: wrodzone zadatki anatomiczno – fizjologiczne, własną aktywność jednostki, nauczanie i wychowanie, środowisko, a w szczególności środowisko rodzinne, w którym bardzo intensywnie przebiegają procesy identyfikacji, modelowania i naśladowania.H.Wallon (1950) dodaje, że podstawowym warunkiem kształtowania się osobowości jest uczestniczenie w życiu grupy. Dla dziecka pierwszą taką grupą jest rodzina, stanowiąca ośrodek aktywności, w którym jednostka musi partycypować, aby rozwijać się i prawidłowo funkcjonować.
Rodzina a dziedziczność
W literaturze pedagogicznej wskazuje się wpływ wrodzonych zadatków anatomiczno-fizjologicznych na rozwój osobowości dziecka. Jak pisze G. Makiełło – Jarża (1982, s.238) „na wrodzone zadatki składają się właściwości układu nerwowego, wyrażające się w sile, ruchliwości i równowadze procesów pobudzania i hamowania, określane nazwą temperamentu.” Zalicza się również do nich struktury nerwowe odpowiedzialne za rozwój procesów poznawczych i zdolności oraz warunkujące poprawności funkcjonowania analizatorów. Odgrywają one ważną rolę w rozwoju jednostki, ale nie nadają mu ostatecznego kształtu. S. L. Pressey (1955) po przeprowadzeniu badań stwierdził, że jednostka wybitna nie jest produktem dziedziczności, lecz kształtuje się pod wpływem dwóch czynników: niepospolitych zdolności wrodzonych i sprzyjających warunków środowiskowych. Podobnie jest z kształtowaniem się osobowości dziecka. Dyspozycje istniejące u rodziców są przekazywane potomstwu, ale nabierają ostatecznego kształtu podczas życia i funkcjonowania w środowisku.
Środowisko rodzinne
Rodzina jest podstawowym miejscem, gdzie tworzy się i rozwija osobowość człowieka. Rodzice są źródłem pierwszych doświadczeń, osobami przekazującymi wartości oraz zaspokajającymi potrzeby biologiczne i psychiczne dziecka. M. Ziemska uważa rodzinę za „kolebkę osobowości”. „W bliskich interakcjach z matką, ojcem, rodzeństwem czy z dziadkami dziecko rozwija podstawowe funkcje psychiczne i kształtuje struktury osobowości, wzrasta w świat kultury danego społeczeństwa i przyjmuje normy postępowania –szerzej – normy zachowania się.”(Ziemska 1975, s.6). Jak stwierdza A. Kłosowska (1964), rodzina kieruje ogromnym intelektualnym wysiłkiem pierwszych lat życia dziecka. Pośredniczy pomiędzy nim, a całością społeczeństwa. Stanowi miejsce intensywnego oddziaływania wychowawczego, podczas którego dokonuje się proces socjalizacji. Akceptując pogląd K. Przecławskiego (1971) należy pojęcie socjalizacji rozumieć jako ciąg zmian zachodzących w osobowości człowieka, a wychowanie jako proces je powodujący. Polega ono na przekształcaniu się osobowości dziecka pod wpływem czynników społeczno – kulturowych, w kierunku społecznie pożądanym.
W literaturze przedmiotu można odnaleźć silny akcent na rolę matki i jej stałą obecność przy dziecku. Niektórzy badacze, kontynuatorzy myśli Z. Freuda, (M. Klein, R. A. Spitz, D. W. Winnicott) wskazują na znaczenie takich czynników jak jej twarz, ogólne zachowanie, okazywana miłość i troska. R. A. Spitz wskazał twarz matki, jako obiekt organizujący przestrzeń życiową dziecka. Niemowlę odszukuje matkę z otoczenia i reaguje uśmiechem. Około drugiego roku życia jej zachowania zaczynają nabierać specyficznego znaczenia. Poprzez ciągłe interakcje powstaje specyficzna relacja matka – dziecko i kod, który zapewnia porozumienie i jest przejrzysty tylko dla nich. Spitz uważa, że „matka stanowi źródło zarówno zadowolenia, jak i frustracji” (Chłopkiewicz 1987, s.56). Rozwój osobowości pociechy dokonuje się przez naśladowanie możliwe dzięki miłości i empatii. Uzupełnieniem tych czynników kształtujących jest opozycja wynikająca z negatywizmu i antypatii.
Podobne stanowisko reprezentuje D. W. Winnicott, który twierdzi, że matka przez swą naturę, obecność i zachowanie modeluje i integruje świat wewnętrzny dziecka. Jej spokój i cierpliwość (zamiast podniecenia i dominowania), jej uwrażliwienie na dziecko, zrozumienie jego potrzeb i gestów, całkowite oddanie się do jego dyspozycji, to niezbędne warunki, aby mogło ono rozpocząć swój rozwój (Chłopkiewicz 1987, s.57-59). Ta ważna relacja matka – dziecko pozwala doświadczyć spokoju wewnętrznego, okresu „czułej adaptacji”, który jest niezwykle istotny przy wkraczaniu w późniejsze relacje interpersonalne. Pozytywne wrażenia pozwalają dziecku łagodnie znieść stany napięcia i frustracji towarzyszące dorastaniu. W okresie niemowlęcym, kiedy otoczenie jest dla dziecka nieuporządkowane, bez jakiejkolwiek regularności, twarz matki i jej zachowania pełnią rolę pierwszych organizatorów jego świata. „Matka osobowym skierowaniem do dziecka wywołuje jego własne „ja” objawiające się początkowo, jako odbicie „ja” matki” (Chłopkiewicz 1987, s.124). Separacja dziecka od matki, okazuje się być destrukcyjnym czynnikiem dla rozwoju osobowości dziecka. Jeśli w pierwszym roku życia pozbawi się go bodźców miłości i opieki przez ograniczenie kontaktu z matką na dłuższy czas niż trzy miesiące, to przeżycia, których doznaje dziecko można porównać do stanu depresji człowieka dorosłego. Nieobecność matki dłuższa niż pół roku czasem utrudnia, a najczęściej uniemożliwia przywrócenie normalnej więzi uczuciowej w relacji matka – dziecko (Hurlock 1960). Równie ujemne skutki przynosi nieobecność opieki ojcowskiej dla kształtowania się osobowości dziecka. Niekorzystnie wpływa to głównie na chłopców. Przeprowadzone przez L. Stolza (1954) badania pokazały, że chłopcy pozbawieni obecności ojca wykazali słabsze przystosowanie się do sytuacji poza rodziną, większą zależność od dorosłych i lękliwość. W swoich zabawach stawali się bardziej podobni do dziewczynek.
Podobnie zwraca się uwagę na ogromną rolę osobotwórczą obojga rodziców. Zdaniem Ziemskiej (1979, s.87) „dla rozwoju dziecka potrzebne są obie postacie roli – męska i kobieca.” Jak twierdzą T. Pearson i R. Bales (1956) cała rodzina jest ważna dla rozwoju osobowości, a w szczególności cztery podstawowe typy ról rodzinnych tj. matki, ojca, siostry i brata. Podobnie G. Makiełło – Jarża (1982) określa obojga rodziców, jako „osoby znaczące”, wywierające duży wpływ na sposób i wybór pełnienia ról społecznych. Tym samym oddziaływają na kształtowanie się osobowości. Stosunek matki i ojca do dziecka jest czynnikiem modelującym jego osobowe zachowanie. Wielu autorów dostrzega w nim pierwowzór wszystkich późniejszych relacji społecznych. „Ich obecność uważana jest za warunek rozwojowo niezbędnego poczucia bezpieczeństwa” (Chłopkiewicz 1987, s.174).Wykonywane czynności, nacechowane pozytywnymi uczuciami, są odbierane przez dziecko i jednocześnie odwzajemniane. Odczuwa ono, że jest kimś drogim i bliskim, a stworzona atmosfera daje poczucie swobody, bezpieczeństwa. Jak pisze S. Szuman (1995, s.55) „ciepło uczuć ogrzewa dobroczynnie psychikę dziecka, chłód uczuć mrozi ją i jest przykry zarówno dla przeżywającej go osoby jak i dla otoczenia.” Jak pisze M. Ziemska (1979, s.87-89), od roli matki oczekuje się tworzenia atmosfery emocjonalnej w rodzinie, serdeczności, ciepła, ekspresji uczuć i wprowadzenia dziecka w krąg szerszej rodziny. Ojciec natomiast powinien być oparciem dla całej rodziny, osobą odpowiedzialną za podejmowane zadania. Wymaga się od niego siły, dzielności i zaradności. Relacja między dzieckiem a rodzicami, według M. Porębskiej (1991) jest szczególnie ważna, ponieważ kształtowanie osobowości w wieku poniemowlęcym opiera się na zasadzie naśladownictwa i identyfikacji. W tym okresie dziecko jest amoralne, nie posiada jeszcze pojęć dobra i zła. Naśladuje jednak matkę mimo, że nie potrafi ocenić moralności jej zachowania, ale z powodu uznania jej za pierwszoplanową osobę znaczącą. Bierne cechy osobowości kształtują się właśnie w dzieciństwie, gdy wychowanek bardzo mocno przejmuje wzorce, z którymi się spotyka. Identyfikacja umożliwia dziecku poznanie i przejęcie wielu form zachowań i doświadczeń społecznych. Dzięki prawidłowemu utożsamianiu się z matką lub ojcem, dziecko poznaje reguły związane z pełnieniem określonych ról społecznych, a przede wszystkim pozyskuje pierwsze informacje o nich. „Rodzice, którzy od wczesnego dzieciństwa swego dziecka poświęcają mu wiele uwagi i zainteresowania, darzą je miłością i akceptują, stwarzają mu warunki do prawidłowej identyfikacji.” (Przetacznikowa, Makiełło – Jarża 1982, s.244). Jak trafnie zauważyła M. Ziemska (1979) to właśnie przez życie w rodzinie naśladowanie i identyfikację z matką lub ojcem (przedstawicielem tej samej płci) kształtuje się stosunek dziecka do własnej płci.
Warunkiem prawidłowej identyfikacji w początkowym rozwoju osobowości dziecka jest, jak już powiedziano, silna więź emocjonalna pomiędzy rodzicami a ich pociechą. Jednak wraz z rozwojem dziecka ta bliskość i łączność powinna ulegać rozluźnieniu. Zasadne jest stanowisko Sluckina (1970, za: Siek 1986, s.40), który twierdzi, że w rozwoju osobowości występują dwa krytyczne okresy. „Jeden okres to pierwszy rok życia, gdzie dziecko jest szczególnie podatne na „uczenie się zależności” od matki, i drugi w wieku 2-3 lat, kiedy dziecko uczy się niezależności.” Koniec okresu poniemowlęcego i początek przedszkolnego jest właściwym czasem na rozerwanie dotychczasowej symbiotycznej relacji z matką. Wiek przedszkolny jest, więc etapem pełnej manifestacji dziecięcej osobowości. Mimo oderwania dziecka od bezpośredniego kontaktu z matką, jego początkowego zagubienia, zaburzenia dziecięcego stanu równowagi, skłania się dziecko do wyjścia ku światu zewnętrznemu. Ma to ogromny wpływ na usamodzielnienie się, podejmowanie różnorakich aktywności i czerpania satysfakcji z korzystania, z zasad, których nauczyli go rodzice. Przede wszystkim stanowi punkt wyjścia do wyodrębnienia własnego „ja” z otoczenia i kontaktu z nim, co sprzyja tworzeniu się struktur werbalnych i osiągnięciu pewnego poziomu autonomii społeczno – moralnej.
Rodzina a aktywność własna dziecka
Dla kształtowania się osobowości dziecka, zarówno w tym jak i późniejszym okresie młodszego wieku szkolnego, duże znaczenie mają podejmowane przez niego działania, jego aktywność własna. Sposób, w jaki wejdzie, w nowe środowisko zależy w dużej mierze od najbliższych mu osób. „Najlepsze warunki do kształtowania się osobowości powstają wtedy, gdy zgrana kochająca się rodzina, darząc dziecko uczuciami, okazując mu zainteresowanie troszczy się o nie, a równocześnie daje mu pole do działań samodzielnych i odpowiednią w nich pomoc (Porębska 1991, s.152).Przywołana pomoc rozumiana jest tutaj przede wszystkim jako uznanie praw dziecka w rodzinie, bez przeceniania i niedoceniania jego roli. To również dawanie mu właściwej dla jego wieku swobody i stawianie adekwatnych wymagań. Zachowanie równowagi między poziomem wymagań i zadań, a aktualnymi predyspozycjami dziecka, zdaniem L. Wygotskiego (1971), sprawia, że program dorosłych zostanie zasymilowany przez dziecko i wywiera na nim korzystny wpływ. Znajdzie to odzwierciedlenie w rozwoju osobowości i będzie ten rozwój intensyfikować. Pod pojęciem pomocy kryją się także pozytywne relacje, stwarzające „dobry psychiczny klimat” dla inicjatyw dziecka. Przejawianie akceptacji wobec niego kształtuje świadomość jego wartości i możliwości. Wymieniany przez M. Ziemską (1973) całokształt owych postaw rodzicielskich: akceptacji, współdziałania, rozumnej swobody i uznawania praw dziecka sprawia, że wkracza ono w świat pewnie, bez oporów i zahamowań. Rozwijając się w tak ukształtowanej rodzinie, dziecko pod wpływem rodziców staje się zdolne do drobnych wyrzeczeń, modyfikacji własnych zachowań i nie staje w silnej opozycji do otoczenia. Dla utrzymania dobrej relacji z rodzicami, rezygnuje z zaznaczania swojej woli. Tym samym przechodzi łagodniej, charakterystyczny dla tego okresu egocentryzm. Zdaniem L. Wołoszynowej (1982) zewnętrzne oddziaływania „przełamują się” w warunkach wewnętrznych. Ich wpływ na osobowość i kształt jaki przybiorą zależą od stosunków, w jakich jednostka pozostaje z najbliższymi. Oczywiście miłość i troska rodzicielska są czynnikami bezcennymi, dającymi dziecku nieocenione możliwości rozwoju. Jednak ta troska może być przejawiana w formie, która zamiast stymulować właściwe doskonalenie osobowości, będzie ją hamować. M. Ziemska (1973) pisząc o roli rodziców w kształtowaniu się osobowości dziecka, jego świata myśli, uczuć i obrazu siebie, mocno akcentuje znaczenie postaw rodzicielskich. Właśnie taką postawę określa jako nadmiernie chroniącą i klasyfikuje ją jako niewłaściwą. Przejawianie zbyt dużej obawy o bezpieczeństwo dziecka, ciągłe uświadamianie i przypominanie mu o zagrożeniach, czynią je podatnym na oddziaływania wyzwalające niepokój i przez to hamujące aktywność. Normalne niepowodzenia dziecko przeżywa silniej i odbiera jako potwierdzenia własnej nieudolności. Bliskie takiej postawie i mające niekorzystny wpływ na dziecko, są postawa nadmiernie wymagająca, odtrącająca i unikająca.
Nauczanie i wychowanie w rodzinie
Na tym i późniejszych etapach rozwoju uwidaczniają się wszystkie oddziaływania środowiska rodzinnego wobec dziecka we wcześniejszych fazach rozwoju jego osobowości. Najczęściej mówi się o niekorzystnym wpływie zachowań takich jak rozpieszczanie dziecka, zbyt surowa dyscyplina, nietolerancja, agresywność, nerwowość. „Dziecko rozpieszczone, czyli takie, którego każdy kaprys jest zaspokajany, staje się leniwe, unika wysiłku.” (Hurlock, s.246). Podobne stanowisko zajmuje Stagner (1948)twierdząc, że rozpieszczanie dziecka sprzyja wytworzeniu schematów reagowania unikającego, nieśmiałości, małej odporności w trudnych sytuacjach życiowych, ucieczki od kłopotów, co przeszkadza w całościowym rozwoju emocjonalnym. Dzieci wychowywane w zbyt łagodnej dyscyplinie przejawiają mniejszą aktywność fizyczną i ograniczanie kontaktów społecznych. Sprzyja to wykształceniu się postaw niepewności, lękliwości. Z kolei zachowanie dominujące może powodować taki sam sposób postępowania u dziecka, a co więcej, przeniesienie go na kontakty z rówieśnikami. Zdaniem E. Hurlocka (1960) zbyt surowa dyscyplina oprócz wyzwalania w dziecku zachowań negatywistycznych i agresywnych, działa również onieśmielająco. Tak np. pociecha, która nauczyła się bać w środowisku rodzinnym i zgeneralizowała ten lęk, będzie szukała samotności, dążyła do izolacji, jeszcze bardziej pogłębiając swoją nieśmiałość. Brak bliskiej więzi w rodzinie pociąga również za sobą zanik tendencji afiliacyjnych – tendencji do łączenia się z innymi ludźmi. Dziecko towarzyskie o silnej potrzebie integrowania się, dobierając sobie środowisko czynne i energiczne, będzie wzmacniać w sobie przyjacielskie postawy. Jednostka będzie szukała w życiu takich sytuacji, do jakich została przystosowana przez najbliższe otoczenie.
Dla całokształtu kształtowania się osobowości doniosłe znaczenie ma stabilizacja życia dziecka. Podążając za poglądami M. Ziemskiej (1979) można powiedzieć, że „harmonijny rozwój osobowości dziecka wiąże się nie tylko z obecnością i opiekuńczą rolą rodziców, ale także ze zgodnością ich tendencji i działań wychowawczych, czyli (…) koalicją wychowawczą rodziców.”Do owych czynników stabilizacyjnych Z. Tyszka (1970, s.221-230) zalicza stałość norm i wzorów obowiązujących w rodzinie, stałość ról społecznych pełnionych w ramach stosunków wzajemnej współzależności oraz stałość stosunków emocjonalnych łączących dziecko z innymi członkami rodziny. Jak mówi dalej, dezorganizacja i brak stabilności pod tymi względami powodują zakłócenia w funkcjonowaniu mechanizmów socjalizacyjnych. Spowodowany nimi brak bezpieczeństwa, wywołuje zanik jego poczucia, czego następstwem jest zahamowanie i występowanie zaburzeń w funkcjonowaniu oraz rozwoju osobowości dziecka. Podobne stanowisko zajmuje Cz. Czapów (1971 s.267-272) twierdząc, że wypaczenie stosunków rodzinnych patologizuje życie emocjonalne dziecka i powoduje niezdolność do afirmacji samego siebie i własnej woli. Ład dziecka zostaje naruszony, a konflikt najbliższych dziecku osób wywołuje w rodzinie stan napięcia, wyładowania, wrogości, bądź obojętność. Zanik więzi interpersonalnych prowadzący do indywidualizacji życia poszczególnych członków może mieć poważny wpływ na przebieg procesów kształtowania osobowości w rodzinie. Zaobserwowanie przez dziecko coraz rzadszego występowania wspólnego działania i przeżywania, osłabienia kontaktów między członkami rodziny może jak pisze U. Bronfenbrenner (1970) wywołać tendencję do odwzorowywania, najpierw stanów psychicznych, a w konsekwencji zachowania. Atmosfera uczuciowa, w jakiej dziecko wzrasta, jest zdaniem Ziemskiej i Tyszki bardzo ważnym czynnikiem jego rozwoju.
Dzieci, które najmłodsze lata spędziły poza rodziną, wychowując się w domach dziecka i wykreowały w sobie schematy reagowania: apatię, niepokój, brak stabilizacji emocjonalnej, nabyły jednocześnie tendencje do utrzymywania się ich przez całe życie, nawet mimo zmiany środowiska np. w przypadku adopcji (Siek 1986, s.92-96). Udowodniono (Bronfenbrenner 1970),że umieszczenie dziecka z dala od rodziny wywołuje w większości przypadków zahamowanie jego rozwoju, nawet w warunkach zapewnienia mu właściwej opieki. „Rodzina – nawet niedoskonała – o ile nie stwarza zagrożenia (…) stanowi dla dziecka środowisko społeczne, którego nie umiemy niczym zastąpić, przede wszystkim jeśli chodzi o zaspokajanie jego potrzeb emocjonalnych, zwłaszcza potrzeby bliskiej więzi osobistej”(Muszyński 1980, s.131-132), która jak już wspomniano stanowi kluczową rolę w prawidłowym procesie rozwoju osobowości.
Podsumowanie
Rozwój osobowości dziecka to „proces postępującej integracji zachowania, która dokonuje się w miarę budowania obrazu świata i własnej osoby oraz kształtowania się systemu motywacyjnego.”(Matczak 2003, s.210-211). Rozpatrując rozwój dziecka trudno jest oddzielić poszczególne jego sfery rozwojowe, gdyż wpływają na siebie i wzajemnie się warunkują. Jednakże pisząc o rozwoju osobowości nasza uwaga jest zwrócona w stronę środowiska rodzinnego i jego aktywności własnej. Jak podkreśla Z. Zaborowski (1969, s.61), o rozwoju dziecka nie decydują specjalne metody lub wyszukane techniki wychowawcze, lecz charakter i formy stosunków rodziców z dziećmi. Właściwe wychowanie, czas i uwaga poświęcana dziecku procentuje w przyszłości. Dzięki nim dziecko czuje się bezpieczne, kochane, pewne siebie, stabilne emocjonalnie. W wyniku prawidłowych oddziaływań najbliższego środowiska dziecko jest gotowe do życia w społeczeństwie.
Bibliografia
Bronfenbrenner U. (1970). Czynniki społeczne w rozwoju osobowości, „Psychologia Wychowawcza”, nr 1 i 2.
Chłopkiewicz M. (1987). Osobowość dzieci i młodzieży. Rozwój i patologia. Warszawa: WSiP.
Czapów Cz., Jedlewski S. (1971). Pedagogika resocjalizacyjna. Warszawa: PWN.
Gerstmann S. (1968). Wprowadzenie do psychologii osobowości. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Harwas – Napierała B., Trempała J. (2004). Wstęp. W: B. Harwas – Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych, T. 3, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Hurlock E. (1960). Rozwój dziecka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kłosowska A. (1964). Kultura masowa. Krytyka i obrona. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Matczak A. (2003). Zarys psychologii rozwoju. Podręcznik dla nauczycieli, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak.
Matczak A. (2004). Różnice indywidualne w rozwoju psychicznym. W: B. Harwas – Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych, T.3, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
McAdams D. P., Pals J. L., A new Big Five: Fundamentalprinciples for anintegrative science of personality, American Psychologist 2006, 61, podaję za: Zimbardo P. G., Johnson R. L., McCann V. (2010). Psychologia. Kluczowe koncepcje. Psychologia osobowości, tłum. Kowalczewska J., Wilkin – Day A., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Muszyński H. (1980). Zarys teorii wychowania. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Obuchowski K. (1965). Psychologia dążeń ludzkich. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Oleś P. (2004). Rozwój osobowości. W: B. Harwas – Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych, T. 3, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Pearson T., Bales R. F. (1956). Family. Socialization and Interaction Process. Glencoe: III Free Press.
Porębska M. (1991). Osobowość i jej kształtowanie się w dzieciństwie i młodości. Warszawa: WSiP
Przecławski K.(1971). Instytucje wychowania w wielkim mieście. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Rembowski J. (1972). Więzi uczuciowe w rodzinie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Reykowski J. (1992). Osobowość. W: Tomaszewski (red. nauk.), Psychologia ogólna, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Siek S. (1986). Formowanie osobowości. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej.
Stagner R. (1958). Psychology of Personality. New York: McGraw-Hill.
Stolz L.M. i in. (1954). Fahter Relations with War-born Children. Stanford Calif: Stanford University.
Szuman S. (1995). Natura, osobowość i charakter człowieka. Kraków: WAM.
Tyszkowa M. (2007).Pojęcie rozwoju i zmiany rozwojowej. W: M. Przetacznik – Gierowska, M. Tyszkowa, Psychologia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Wołoszynowa L.(1982).Z badań nad rodziną polską. Wprowadzenie do prac
psychologicznych. W: L. Wołoszynowa (red.), Materiały do nauczania psychologii, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Wallon H. (1950). Od czynu do myśli. Szkice z zakresu psychologii porównawczej. Warszawa: PZWS
Wygotski L. S. (1971). Wybrane pracy psychologiczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Zaborowski Z. (1969). O rodzinie. Rodzina jako grupa społeczno- wychowawcza. Warszawa: Nasza Księgarnia.
Ziemska M. (1973). Postawy rodzicielskie. Warszawa : Wiedza Powszechna.
Ziemska M. (1979). Rodzina a osobowość. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Zimbardo P. G., Johnson R. L., McCann V. (2010). Psychologia. Kluczowe koncepcje. Psychologia osobowości, tłum. Kowalczewska J., Wilkin – Day A., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.