Programy Aktywności: „Świadomość Ciała, Kontakt i Komunikacja” – Marianny i Christophera Knillów, oraz „Dotyk i komunikacja” – Christophera Knilla, zostały przetłumaczone na język polski przez Marię Piszczek.
Istota i znaczenie aktywności dzieci niepełnosprawnych w poznawaniu siebie i otoczenia
Wszelkie działanie człowieka jest związane z ruchem, któremu towarzyszą nasze organy zmysłowe: słuch, węch, wzrok, dotyk, smak. Działaniem jest także aktywna forma porozumiewania się z otoczeniem w tym celu, aby je dokładniej poznać albo przekształcać. Tego typu działaniem u dzieci jest zwykła zabawa, w późniejszym wieku nauka, a dalej praca. Aktywność jest więc koniecznym warunkiem rozwoju – nie ma rozwoju bez aktywności.
Potrzebę działania odczuwa każde dziecko, bez względu na rodzaj niepełnosprawności. Z pewnością motywy do działania i formy aktywności będą się różniły u poszczególnych dzieci, inny bowiem mogą posiadać zakres możliwości, zadatki wrodzone, inne środowisko wychowawcze, odmienne zainteresowania, motywy, itp.. W przypadku dzieci z zaburzeniami psychofizycznymi zadanie dynamizowania ich aktywności poznawczej i praktycznej nie należy do zadań łatwych. Główną przeszkodą stanowią w tym względzie, m.in.:
- brak inwencji własnej,
- niedostateczna motywacja,
- bardzo krótkotrwała uwaga,
- dość szybkie uzależnianie się od osób dorosłych,
- utrudniona lub głęboko zaburzona komunikacja,
- brak tzw. partnerstwa i w pełni świadomej aprobaty,
- przykre doświadczenia.
Stopień aktywności u dzieci niepełnosprawnych ruchowo zaznacza się w obniżonej dynamice i samorzutnej (własnej) aktywności. U dzieci tych wyzwalanie aktywności sensomotorycznej napotyka na ograniczenia natury lokomocyjno – manipulacyjnej. Niemniej, nie wolno rezygnować z pobudzania dziecka do aktywności, gdyż stanowi ona podstawowy warunek jego dalszego rozwoju.
Dla kogo przeznaczone są Programy Aktywności Knillów?
Programy Aktywności mogą być stosowane w pracy:
- przez rodziców, którzy mają małe, zdrowe dzieci;
- z dziećmi, młodzieżą i dorosłymi o różnym poziomie rozwoju intelektualnego;
- z dziećmi, młodzieżą i dorosłymi z różnymi rodzajami niepełnosprawności fizycznej;
- istnieje możliwość modyfikacji i dostosowania Programów dla dzieci ze sprzężonymi zaburzeniami z brakiem rozwoju komunikacji językowej, m.in. dla:
- dzieci niepełnosprawnych ruchowo;
- dzieci z uszkodzonym wzrokiem albo słuchem;
- dzieci głucho-niewidomych;
- dzieci autystycznych;
- dzieci psychotycznych.
Charakterystyka Programów Aktywności
Programy Aktywności opierają się na poznawaniu przez dziecko różnych rodzajów aktywności, poprzez dostosowywanie swych ruchów (np. kołysanie, wymachiwanie rękoma, zginanie i rozprostowywanie rąk, pocieranie dłoni, zaciskanie i otwieranie dłoni, poruszanie palcami, klaskanie, głaskanie głowy, itd.) do melodyczno-rytmicznego akompaniamentu z taśmy magnetofonowej. Zdaniem autorów rozwój kontaktu i komunikacji jest znacznie ważniejszy niż sam ruch i jego mniej lub bardziej precyzyjne wykonywanie. Aktywność może być realizowana w różny sposób, w zależności od specyficznych potrzeb dziecka i jego możliwości ruchowych.
Aktywności dzielą się na poszczególne programy:
- Program Wprowadzający (ok. 8 minut) – pozwala określić, czy dane dziecko potrafi dostatecznie koncentrować uwagę, czy potrafi nawiązać i utrzymać kontakt, by przejść do realizacji Programów I i II. Program ten szczególnie zalecany jest w pracy z małymi dziećmi, oraz dziećmi autystycznymi i psychotycznymi.
- Program I (ok.15 minut) – wymaga zaangażowania górnej części ciała;
- Program II (ok. 15 minut) – wymaga zaangażowania dolnych części ciała;
- Program III (ok. 20 minut) – wymaga większej uwagi, ruchliwości, koordynacji, ale i znacznie większej świadomości społecznej;
- Program IV (ok. 20 minut) – wymaga wyższego poziomu świadomości ciała, lepszej samokontroli, koncentracji, rozumienia pojęciowego i uspołecznienia;
- Program Specjalny (ok. 25 minut) – zaadoptowany dla potrzeb bardziej niesprawnych fizycznie dzieci.
Prawie wszystkie Programy kończy krótka relaksacja. Jedynie Program IV jest zakończony tańcem, tj. dowolną ekspresją ruchową z udziałem partnerów. Numery poszczególnych Programów nie oznaczają kolejności ich wprowadzania. Podany czas ich trwania jest także umowny (w Programie IV wydłużony czas nie oznacza więcej aktywności dziecka, lecz więcej czasu na opracowanie i realizację poszczególnych czynności ruchowych w przypadku niesprawności aparatu ruchu dziecka). Jeśli dziecko dobrze opanuje jeden z Programów może przejść do następnego, o zwiększonym stopniu trudności. Można stosować jednocześnie dwa alternatywne Programy.
Pomoce przydatne w przeprowadzaniu zajęć:
- mata (koc, materac, itp.);
- magnetofon + kasety;
- dodatkowo:
- duże lustro;
- wałki, materace, rozpórki, itp. – dla stabilnego wsparcia dziecka podczas siedzenia.
Program „Dotyk i komunikacja – sesją kontaktu”
Program „Dotyk i Komunikacja” opiera się na założeniu, iż skóra ludzka jest najważniejszym kanałem sensorycznym, gdzie dotyk jest istotnym wrażeniem. Kontakt fizyczny rodzi się nie tylko z dotyku, powstaje także dzięki ruchowi. Fizyczna bliskość i dotyk są istotą skutecznej pracy z dziećmi i dorosłymi, których komunikacja nie rozwinęła się we wczesnych stadiach. Należy jednak dobrze poznać dziecko i przewidzieć, jaki rodzaj kontaktu jest jemu potrzebny.
Regularne i wrażliwe stosowanie dotyku, już od chwili urodzenia dziecka, może przyczynić się do pozytywnego rozwoju kontaktu i komunikacji.
Do Programu załączona jest kaseta magnetofonowa, zawierająca specjalnie skomponowaną muzykę (dźwięki tworzące tony, harmonię i rytm, połączone w różny sposób, ze zróżnicowaniem głośności i tempa). Oprawa muzyczna (5 części, trwa ok. 23 minut) jest uzupełnieniem Programu, tworzy atmosferę intymności i bezpieczeństwa, służy relaksacji, a w innych częściach zachęca do inicjatywy i interakcji.
Zdaniem autora najlepszymi i najbardziej naturalnymi partnerami, a zarazem pierwszymi opiekunami w „sesjach kontaktu” powinni być rodzice.
Rozwój dobrej komunikacji zależny jest od wzajemnego poszanowania i zrozumienia intencji oraz działań partnerów. Dzieci z zaburzoną komunikacją zwykle spotykają się z tym, że ich intencje (komunikaty) są błędnie interpretowane, a brak zrozumienia wywołuje frustrację, obronę, podejrzliwość, nieufność, mimo najlepszych zamiarów i pozytywnych intencji rodziców.
Dla wielu, zwłaszcza opiekuńczych rodziców, owe sesje kontaktu nie będą czymś nowym, nieznanym. Rodzice doskonale wiedzą, że „radosny dialog” już z niemowlęciem, pojawia się podczas rytualnych czynności, takich jak karmienie, kąpiel, ubieranie i zabawa, gdy towarzyszy im bliskość, ciepły i rozpoznawalny głos i roześmiana twarz matki. Zawsze tam, gdzie jest powtarzalność, przewidywalność zdarzeń, bezpieczeństwo, itp., dziecko i rodzic nauczą się wzajemnie na siebie reagować. Podejście Knilla warto jednak poznać, zwłaszcza wtedy, gdy pragniemy pomóc takiemu dziecku, które ma zakłóconą własną świadomość i kontakt z nim (z różnych powodów) jest utrudniony.
Stosowane regularnie i w sposób świadomy sesje kontaktu mogą w dużym stopniu przyczynić się do tego, że dziecko i jego partner staną się zdolni do identyfikowania, akceptowania i rozumienia swoich sygnałów. W takich warunkach łatwiej rozwija się komunikacja dziecka. Niekiedy potrzeba będzie wielu godzin obserwacji i wyczekiwania na sygnały dziecka, ale nalezy stwarzać na taki kontakt specjalne okazje, w poczuciu bliskości, zaufania i bezpieczeństwa.
Bibliografia:
Knill M., Knill Ch., Programy Aktywności, Świadomość Ciała, Kontakt i Komunikacja Warszawa 1995
Knill Ch., Dotyk i Komunikacja, Warszawa 1995
dodatkowo kasety magnetofonowe lub płyty CD.