Kategoria: Logopedia

Mowa jest dźwiękowym porozumiewaniem się ludzi, które jest możliwe dzięki znajomości języka (kodu), który jest systemem wyrazów i reguł gramatycznych. Mowa dziecka spełnia istotną dla niej funkcję porozumiewania się tylko wtedy, gdy spełnia trzy warunki, a więc gdy dziecko:

• formułuje wypowiedzi poprawne pod względem struktury gramatycznej
• wymawia słowa w sposób zrozumiały dla otoczenia
• zna znaczenie używanych słów.

Logopedia jest nauką o kształtowaniu mowy, usuwaniu wad oraz nauczaniu mowy w wyniku jej braku.
Zadania logopedii dotyczą zatem:

• kształtowania mowy u dzieci od pierwszych chwil życia
• kształtowania mowy u dzieci z wadami słuchu
• usuwania wad i zaburzeń mowy
• dbałości o kulturę słowa.

Zobacz:

• Klasyfikacja zaburzeń mowy
• Dysleksja
• 11 przykazań logopedycznych
• Konspekty zajęć logopedycznych
• Referaty i refleksje

Prawidłowe kształtowanie się mowy dziecka zależy od warunków organizowanych przez środowisko, w którym dziecko się wychowuje. Wychowawcze błędy otoczenia odbijają się mniej lub bardziej szkodliwie na dziecku.
Przestrzeganie poniższych zasad stwarza odpowiednie warunki prawidłowego kształtowania się mowy. Natomiast zlekceważenie ich może spowodować niepotrzebne utrudnienia i zahamowania, lub co gorsze, może wywołać wady a nawet ciężkie jej zaburzenia. Zatem:

1. Wypowiedzi otoczenia powinny być dźwiękowo poprawne. Do dziecka trzeba mówić wolno, wymowa powinna być dokładna i poprawna. Należy unikać sztucznego spieszczania i używania tzw. języka dziecinnego.
2. Na aktywność uczuciową i słowną otoczenia powinno dziecko reagować. Z początku jest to uśmiech, ruch rączki, przegięcie ciała. Wnet jednak następują reakcje głosowe. Jeśli rodzice stwierdzą ich brak, powodem może być osłabiony słuch. Należy wtedy zasięgnąć porady lekarza.
3. Nie wolno krępować dziecka w reagowaniu na aktywność otoczenia.
4. Jeśli dziecko ma nieprawidłową budowę narządów mownych (np.: rozszczep warg, dziąseł, podniebienia, zniekształcenia w układzie szczęk, uzębienia) powinno się z nim iść bezzwłocznie do lekarza specjalisty: chirurga – plastyka lub ortodonty.
5. Jeśli dziecko jest leworęczne, nie wolno zmuszać go do posługiwania się w okresie kształtowania się mowy ręką prawą. Do trzeciego, a nawet do siódmego roku życia pozwalamy dziecku używać, jeśli ma na to ochotę, lewej ręki bez żadnych przeszkód. Od wieku szkolnego trzeba już ćwiczyć sprawność obu rąk. Oburęczność jest w życiu bardzo przydatna.
6. Kiedy dziecko wejdzie w okres samodzielnego mówienia, nie należy go gasić obojętnością, czy cierpką uwagą, bo wówczas dziecko zamyka się w sobie, staje się nieufne i powoli niemieje. Naturalna potrzeba wypowiadania się, bezustanne i wytrwałe dostosowywanie swej mowy do mowy otoczenia doprowadza z czasem do pełnego i właściwego, poprawnego opanowania mowy.
7. Osoby opiekujące się młodszymi dziećmi, zwracając się do nich, przeważnie naśladują ich mowę. W odniesieniu do dziecka należy bezwzględnie unikać „języka dziecięcego”, bowiem utrudnia ona przyswajanie normalnej mowy.
8. Na wypowiedzi otoczenia dziecko winno zawsze żywo reagować. Początkowo będzie to działanie (np.: wykonywanie poleceń), potem będzie to reagowanie sygnałami (najpierw niejęzykowymi, następnie niejęzykowo – językowymi i wreszcie językowymi).
9. Nie wolno dziecka bezpośrednio poprawiać, ani też żądać od niego, by powtarzało kilkakrotnie to samo słowo lub zdanie. Wszelkie tego typu zabiegi, podobnie jak karanie i nagradzanie, zawstydzanie, wyśmiewanie są w najwyższym stopniu szkodliwe.
10. Dziecku pod koniec trzeciego okresu rozwoju mowy nie wystarcza już monolog, obecnie zwraca się do rodzeństwa, rodziców. Wiele w tych wypowiedziach jest jeszcze odstępstw od normy obowiązującej w danej wspólnocie komunikatywnej, czy to w zakresie fleksji, koniugacji, słowotwórstwa, składni. Równocześnie na przełomie trzeciego – czwartego okresu mowy, zaczyna funkcjonować świadomość językowa, odstępstwa od otoczenia, coraz częściej słusznie lub nie je poprawia. Dziecko przepada za bajkami, opowiadaniami. Zadaje dużo pytań, między innymi też o znaczenie wyrazów. Odpowiedź nie powinna być taka, by zamknęła dziecku usta, lecz ma ona raczej pobudzać w nim chęć pogłębiania swej wiedzy przez dobrą rozmowę. Nie ma potrzeby tłumaczyć dziecku, jeśli nie zapyta, wieloznaczności wyrazów. Z czasem zauważy ją samo.
11. Jeśli mimo wszystko nie udało się zapobiec powstaniu zaburzenia mowy, nie wolno opuszczać rąk. Należy udać się do logopedy.

Mowa to zespół czynności, jakie przy udziale języka wykonuje człowiek poznając rzeczywistość i przekazując jej interpretację innym uczestnikom życia społecznego (S. Grabias). Zatem mowa to pewne zachowania językowe, które mogą być:

• poznawczymi procesami;
• procesami quasi komunikacyjnej, organizującej wiedzę z zamiarem jej przekazania;
• zachowania dokonujące się w tzw. mowie wewnętrznej (cerebracja), których wynikiem jest pozbawiony postaci dźwiękowej tekst przemyślany.

Biologiczne podstawy mowy

Sfera biologiczno – fizyczna dotyczy działania aparatu nadawczego (oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego) oraz odbiorczego (narządu słuchu) uwarunkowanych pracą ośrodków mózgowych. Korowe struktury nerwowe, sterujące czynnościami mowy, tworzą tzw. „obszar mowy”, zlokalizowany w środkowej części półkuli dominującej dla mowy.

Za przebieg zachowań językowych człowieka odpowiedzialne są następujące ogniwa „łańcucha mowy” wg koncepcji A. Łurii:

• gnozja somestetyczna, czyli czucie ułożenia poszczególnych części aparatu artykulacyjnego, oparta jest na przetwarzaniu w korowych okolicach wieczka ciemieniowego zwrotnej informacji czuciowej, wytwarzanej podczas wypowiadania tekstu;
• synteza sekwencyjna, czyli organizacja w czasie ruchów aparatu artykulacyjnego, która warunkuje płynne wypowiadanie słów i zdań, jej organizację reguluje okolica Broca, leżąca w dolnej części lewej okolicy przedruchowej;
• mowa wewnętrzna, czynnik najmniej rozpoznany, związany ze zdolnością do programowania rozwiniętych wypowiedzi i przypisany okolicom lewego płata czołowego, położonym do przodu od okolicy Broca;
• słuch fonematyczny, czyli zdolność różnicowania cech diakrytycznych dźwięków mowy zgodnie z zasadami systemu fonologicznego, która jest realizowana przez okolicę Wernickego, zlokalizowaną w tylnej części górnego zawoju skroniowego w dominującej półkuli mózgu;
• słuchowa pamięć słowna, czyli zdolność utrzymywania w pamięci usłyszanych słów i zdań, związana jest z funkcjonowaniem tylnej części płata skroniowego, leżącej poniżej okolicy Wernickego;
• synteza symultatywna, czyli jednoczesna analiza napływającej informacji językowej pod względem logiczno-gramatyczno-semantycznym, realizowana przez okolice kory mózgowej leżące na pograniczu płatów: ciemieniowego, potylicznego i skroniowego [Łuria 1967].

Anatomiczna reprezentacja omówionych funkcji nie ma charakteru bezwzględnego.

Poszczególne ogniwa tego układu są niewymienne i ich uszkodzenie objawia się specyficznymi trudnościami, np. zaburzenia słuchu fonematycznego powodują nie tylko trudności w rozumieniu mowy, ale także w przypominaniu i aktualizacji wyrazów, w czytaniu i w pisaniu, bowiem analiza i synteza słuchowa wchodzi w skład struktury każdej z wymienionych czynności, możliwa jest jednak ponowna ich realizacja poprzez przebudowę układu funkcjonalnego. Takie stwierdzenie czyni  teorię A. Łurii szczególnie atrakcyjną dla logopedów, przynosi ona bowiem ważne konsekwencje dla celowości prowadzenia praktyki logopedycznej. Dając teoretyczne przesłanki do restytucji mowy u afatyków, wyjaśniając różnice indywidualne pomiędzy ludźmi, jeśli idzie o ich zachowania językowe, przełamuje terapeutyczny nihilizm i wskazuje na konieczność indywidualnego podejścia do każdego chorego.

Psychologiczne podstawy mowy

Sfera psychiczna zachowań językowych wiąże się – jak twierdzi N. Chomsky – z funkcjonowaniem w umyśle abstrakcyjnego systemu znaków i reguł gramatycznych, pozwalających za znaków prostych budować znaki złożone. Wiedza o ich użyciu nie musi być przez człowieka uświadamiana.

Społeczne podstawy mowy

Społeczne uwarunkowania języka da się opisać w kontekście kompetencji komunikacyjnej, na którą składają się:

• językowe reguły społeczne (wyznaczające sposoby realizowania językowych ról społecznych);
• językowe reguły sytuacyjne (pozwalające budować wypowiedzi adekwatnie do sytuacji);
• reguły pragmatyczne (umożliwiające skuteczną realizację intencji).

Funkcje mowy

• czynności poznawcze człowieka dokonują się za pomocą języka i tylko za pomocą języka, a ich wynikiem jest zorganizowana pojęciowo wiedza, tkwiąca w umyśle i będąca reprezentacją rzeczywistości;
• językowe czynności komunikacyjne, które ujawniają się na tle spójnych z nimi zachowań mimicznych i gestów, stanowiących tzw. pozajęzykowe  kody mowy;
• czynności socjalizacyjne i grupotwórcze, kiedy człowiek poznając rzeczywistość i porozumiewając się z innymi członkami grupy społecznej, podlega procesowi socjalizacji i zdobywa wiedzę o grupie, w obrębie której pozostaje, następnie o innych grupach i regułach w nich obowiązujących.

W obrębie mowy (language) wyodrębniono:

• język (langue);
• mówienie (parole).

Język to zbiór wyrazów i porządkujący ten zbiór układ wartości. Wartość wyrazu wynika z miejsca, jakie ten wyraz zajmuje w systemie wyrazów (dobrze jest jak dziecko ma duży zasób słów, gdyż będzie się lepiej komunikowało).

Mówienie to proces budowania zdań.

Mową są tylko te zachowania, które dają cechy intencjonalne.

Pojęcie mowy w gramatyce generatywnej N. Chomsky’ego:

• kompetencje językowe – jest to nieuświadamiana wiedza gramatyczna, ujmowana w systemie reguł generujących zdania w danym języku;
• performancja (wykonanie) – jest to indywidualna realizacja kompetencji, proces budowania zdań; swoista czynność.

Komponenty kompetencji językowej:

• kreatywność, czyli zdolność do tworzenia nieskończonego zbioru zdań ze skończonego zbioru elementów językowych oraz umiejętność tworzenia nowych zdań spójnych;
• gramatyczność, czyli proces budowania zdań, poprawność formalna;
• akceptabilność, czyli zdolność rodzimego użytkownika języka do uznawania wypowiedzi za poprawną, tj. zgodną z obowiązującą normą;
• interioryzacja, czyli proces nieuświadamianego opanowania ojczystego języka (dziecko nie wie, że jest uczone języka).

Kompetencje językowe a kompetencje komunikacyjne

Wiem jak języka użyć, w zależności od sytuacji, osoby itd.

Język w poznawaniu rzeczywistości

• stopień opanowania języka stwarza jednostce lepsze lub gorsze możliwości poznawania świata;
• największe możliwości poznawcze niesie ze sobą język etniczny, opanowany we właściwy sposób, we właściwym, naturalnym dla wieku dziecięcego okresie rozwoju (najdalej do 14rroku życia);
• brak języka etnicznego skazuje człowieka na pewne wyizolowanie w świecie;
• inne kody językowe (np.: gesty) dają inny obraz rzeczywistości świata.

Struktura czynności mowy

Generowanie tekstu – etapy czynności:

1. ETAP IDEACJI – dotyczy uświadomienia treści komunikatu, który nadawca chce przekazać (czasem jesteśmy zmęczeni, coś nas boli, wtedy nie możemy zebrać myśli, osoba nie wie co chce powiedzieć).
2. ETAP PLANOWANIA JĘZYKOWEGO – dotyczy wyboru i odpowiedniego ustrukturalizowania elementów tworzących wypowiedź.
3. ETAP REGULACJI MOTORYCZNEJ – przełożenie struktury językowej w instrukcję pracy narządów artykulacyjnych.
4. ETAP WYKONAWCZY – dotyczy ruchów aparatu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego.
5. ETAP KONTROLI FORMOWANIA WYPOWIEDZI – dokonuje się poprzez ocenę przebiegu wszystkich poprzednich etapów (przede wszystkim kontrola słuchowa wypowiedzi, jeśli jest uszkodzona, trzeba przejść na wzrokową lub czuciową).

Opracowane na podstawie materiałów z kursu: Afazja (diagnoza różnicowa i terapia mowy o podłożu neurologicznym u dzieci i dorosłych) pod kierownictwem dr J. Panasiuk – Kraków 2007